
अमृतचंद्राचार्य : संस्कृत
ज्ञानादन्यत्रेदमहमिति चेतनं अज्ञानचेतना । सा द्विधा कर्मचेतना कर्मफलचेतना च । तत्र ज्ञानादन्यत्रेदमहं करोमीति चेतनं कर्मचेतना; ज्ञानादन्यत्रेदं वेदयेऽहमिति चेतनं कर्मफलचेतना । सा तु समस्तापि संसारबीजं; संसारबीजस्याष्टविधकर्मणो बीजत्वात् । ततो मोक्षार्थिना पुरुषेणाज्ञानचेतनाप्रलयाय सकलकर्मसंन्यासभावनां सकलकर्मफलसंन्यासभावनां च नाटयित्वा स्वभावभूता भगवती ज्ञानचेतनैवैका नित्यमेव नाटयितव्या ॥३८७-३८९॥ तत्र तावत्सकलकर्मसंन्यासभावनां नाटयति (कलश--आर्या) कृतकारितानुमननैस्त्रिकालविषयं मनोवचनकायैः । परिहृत्य कर्म सर्वं परमं नैष्कर्म्यमवलम्बे ॥२२५॥ यदहमकार्षं, यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च कायेनच, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १ । यदहमकार्षं, यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं,मनसा च वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २ । यदहमकार्षं, यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यंसमन्वज्ञासिषं, मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३ । यदहमकार्षं, यदचीकरं,यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४ । यदहमकार्षं,यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ५ ।यदहमकार्षं, यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ६। यदहमकार्षं, यदचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ७ । यदहमकार्षं, यदचीकरं, मनसा च वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ८ ।यदहमकार्षं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ९ । यदहमचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १० । यदहमकार्षं, यदचीकरं, मनसा चवाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ११ । यदहमकार्षं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं,मनसा च वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १२ । यदहमचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यंसमन्वज्ञासिषं, मनसा च वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १३ । यदहमकार्षं, यदचीकरं,मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १४ । यदहमकार्षं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यंसमन्वज्ञासिषं, मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १५ । यदहमचीकरंयत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १६ ।यदहमकार्षं, यदचीकरं, वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १७ । यदहमकार्षं,यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १८ ।यदहमचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति १९ । यदहमकार्षं, यदचीकरं, मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २० ।यदहमकार्षं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २१ ।यदहमचीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २२ । यदहमकार्षं, यदचीकरं, वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २३ । यदहमकार्षं,यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २४ । यदहम-चीकरं, यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २५ ।यदहमकार्षं, यदचीकरं, कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २६ । यदहमकार्षं,यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २७ । यदहमचीकरं,यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं, कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २८ । यदहमकार्षंमनसा च वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति २९ । यदहमचीकरं मनसाच वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३० । यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषंमनसा च वाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३१ । यदहमकार्षं मनसाच वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३२ । यदहमचीकरं मनसा च वाचा च, तन्मिथ्यामे दुष्कृतमिति ३३ । यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च वाचा च, तन्मिथ्यामे दुष्कृतमिति ३४ । यदहमकार्षं मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३५ । यदहमचीकरं मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३६ । यत्कुर्वन्त-मप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३७ । यदहमकार्षंवाचा च कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३८ । यदहमचीकरं वाचा चकायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ३९ । यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं वाचाच कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४० । यदहमकार्षं मनसा च, तन्मिथ्यामे दुष्कृतमिति ४१ । यदहमचीकरं मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४२ ।यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं मनसा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४३ ।यदहमकार्षं वाचा च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४४ । यदहमचीकरं वाचा च,तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४५ । यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषं वाचा च, तन्मिथ्यामे दुष्कृतमिति ४६ । यदहमकार्षं कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४७ ।यदहमचीकरं कायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४८ । यत्कुर्वन्तमप्यन्यं समन्वज्ञासिषंकायेन च, तन्मिथ्या मे दुष्कृतमिति ४९ । (कलश--आर्या) मोहाद्यदहमकार्षं समस्तमपि कर्म तत्प्रतिक्रम्य । आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्ते ॥२२६॥ - इति प्रतिक्रमणकल्पः समाप्तः । न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च वाचा च कायेनचेति १ । न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च वाचा चेति २ ।न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च कायेन चेति ३ ।न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचा च कायेन चेति ४ ।न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा चेति ५ । न करोमि, न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचा चेति ६ । न करोमि, नकारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, कायेन चेति ७ । न करोमि, नकारयामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति ८ । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुजानामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति ९ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुजानामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति १० । न करोमि, न कारयामि,मनसा च वाचा चेति ११ । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा चवाचा चेति १२ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च वाचाचेति १३ । न करोमि, न कारयामि, मनसा च कायेन चेति १४ । न करोमि, नकुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च कायेन चेति १५ । न कारयामि, नकुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा च कायेन चेति १६ । न करोमि, न कारयामि,वाचा च कायेन चेति १७ । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचा च कायेनचेति १८ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचा च कायेन चेति १९ ।न करोमि, न कारयामि, मनसा चेति २० । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा चेति २१ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, मनसा चेति २२ । नकरोमि, न कारयामि, वाचा चेति २३ । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचाचेति २४ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, वाचा चेति २५ । न करोमि,न कारयामि, कायेन चेति २६ । न करोमि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, कायेन चेति२७ । न कारयामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि, कायेन चेति २८ । न करोमि मनसाच वाचा च कायेन चेति २९ । न कारयामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ३० । नकुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च वाचा च कायेन चेति ३१ । न करोमि मनसा चवाचा चेति ३२ । न कारयामि मनसा च वाचा चेति ३३ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामिमनसा च वाचा चेति ३४ । न करोमि मनसा च कायेन चेति ३५ । न कारयामि मनसाच कायेन चेति ३६ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा च कायेन चेति ३७ । न करोमिवाचा च कायेन चेति ३८ । न कारयामि वाचा च कायेन चेति ३९ । न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुजानामि वाचा च कायेन चेति ४० । न करोमि मनसा चेति ४१ । न कारयामि मनसा चेति ४२ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि मनसा चेति ४३ । न करोमि वाचा चेति ४४ ।न कारयामि वाचा चेति ४५ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि वाचा चेति ४६ । न करोमिकायेन चेति ४७ । न कारयामि कायेन चेति ४८ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुजानामि कायेनचेति ४९ । (कलश--आर्या) मोहविलासविजृम्भितमिदमुदयत्कर्म सकलमालोच्य । आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्ते ॥२२७॥ - इत्यालोचनाकल्पः समाप्तः । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचाच कायेन चेति १ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसाच वाचा चेति २ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसाच कायेन चेति ३ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचाच कायेन चेति ४ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसाचेति ५ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा चेति ६ ।न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, कायेन चेति ७ ।न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति ८ । न करिष्यामि,न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति ९ । न कारयिष्यामि,न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति १० । न करिष्यामि,न कारयिष्यामि, मनसा च वाचा चेति ११ । न करिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचा चेति १२ । न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचा चेति १३ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि,मनसा च कायेन चेति १४ । न करिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसाच कायेन चेति १५ । न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा चगकायेन चेति १६ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, वाचा च कायेन चेति १७ ।न करिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा च कायेन चेति १८ ।न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा च कायेन चेति १९ ।न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, मनसा चेति २० । न करिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुज्ञास्यामि, मनसा चेति २१ । न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि,मनसा चेति २२ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, वाचा चेति २३ । न करिष्यामि,न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा चेति २४ । न कारयिष्यामि, नकुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा चेति २५ । न करिष्यामि, न कारयिष्यामि, कायेनचेति २६ । न करिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, कायेन चेति २७ ।न कारयिष्यामि, न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, कायेन चेति २८ । न करिष्यामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति २९ । न कारयिष्यामि, मनसा च वाचा च कायेनचेति ३० । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, मनसा च वाचा च कायेन चेति ३१ । नकरिष्यामि, मनसा च वाचा चेति ३२ । न कारयिष्यामि, मनसा च वाचा चेति ३३ ।न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि मनसा च वाचा चेति ३४ । न करिष्यामि, मनसा चकायेन चेति ३५ । न कारयिष्यामि, मनसा च कायेन चेति ३६ । न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुज्ञास्यामि मनसा च कायेन चेति ३७ । न करिष्यामि, वाचा च कायेन चेति ३८ ।न कारयिष्यामि वाचा च कायेन चेति ३९ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि, वाचा चकायेन चेति ४० । न करिष्यामि मनसा चेति ४१ । न कारयिष्यामि, मनसा चेति ४२ ।न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि मनसा चेति ४३ । न करिष्यामि, वाचा चेति ४४ । नकारयिष्यामि वाचा चेति ४५ । न कुर्वन्तमप्यन्यं समनुज्ञास्यामि वाचा चेति ४६ । नकरिष्यामि कायेन चेति ४७ । न कारयिष्यामि कायेन चेति ४८ । न कुर्वन्तमप्यन्यंसमनुज्ञास्यामि कायेन चेति ४९ । (कलश--आर्या) प्रत्याख्याय भविष्यत्कर्म समस्तं निरस्तसंमोह: । आत्मनि चैतन्यात्मनि निष्कर्मणि नित्यमात्मना वर्ते ॥२२८॥ - इति प्रत्याख्यानकल्पः समाप्तः । (कलश--उपजाति) समस्तमित्येवमपास्य कर्म त्रैकालिकं शुद्धनयावलंबी । विलीनमोहो रहितं विकारैश्चिन्मात्रमात्मानमथावलंबे ॥२२९॥ अथ सकल कर्म-फल संन्यास भावनां नाटयति - (कलश--आर्या) विगलंतु कर्मविषतरुफलानि मम भुक्तिमन्तरेणैव । संचेतयेऽहमचलं चैतन्यात्मानमात्मानम् ॥२३०॥ नाहं मतिज्ञानावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १ । नाहं श्रुतज्ञानावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २ । नाहमवधिज्ञानावरणीयकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३ । नाहं मनःपर्ययज्ञानावरणीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४ । नाहं केवलज्ञानावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ५ । नाहं चक्षुर्दर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६ । नाहमचक्षुर्दर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७ । नाहमवधिदर्शना-वरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८ । नाहं केवलदर्शनावरणीय-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९ । नाहं निद्रादर्शनावरणीयकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १० । नाहं निद्रानिद्रादर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११ । नाहं प्रचलादर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १२ । नाहं प्रचलाप्रचलादर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १३ । नाहं स्त्यानगृद्धिदर्शनावरणीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १४ । नाहं सातवेदनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १५ । नाहंसातवेदनीय-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १६ । नाहं सम्यक्त्वमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १७ ।नाहं मिथ्यात्वमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १८ । नाहंसम्यक्त्वमिथ्यात्वमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १९ । नाहमनन्तानुबन्धिक्रोधकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २० । नाहमप्रत्याख्यानावरणीयक्रोधकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २१ । नाहं प्रत्याख्यानावरणीयक्रोधकषायवेदनीयमोहनीय-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २२ । नाहं संज्वलनक्रोधकषाय-वेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २३ । नाहमनन्तानु-बन्धिमानकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २४ । नाह-मप्रत्याख्यानावरणीयमानकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २५ । नाहं प्रत्याख्यानावरणीयमानकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मान-मात्मानमेव संचेतये २६ । नाहं संज्वलनमानकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २७ । नाहमनन्तानुबन्धिमायाकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २८ । नाहमप्रत्याख्यानावरणीयमायाकषायवेदनीय-मोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये २९ । नाहं प्रत्याख्यानावरणीय-मायाकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३० । नाहंसञ्ज्वलनमायाकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३१ ।नाहमनन्तानुबन्धिलोभकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलंं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३२ । नाहमप्रत्याख्यानावरणीयलोभकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३३ । नाहं प्रत्याख्यानावरणीयलोभकषायवेदनीय-मोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३४ । नाहं संज्वलन-लोभकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३५ । नाहंहास्यनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३६ । मरतिनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३८ । नाहंशोकनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३९ । नाहंभयनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४० । नाहंजुगुप्सानोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४१ । नाहंस्त्रीवेदनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४२ । नाहंपुंवेदनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४३ । नाहंनपुंसकवेदनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४४ । नाहं नरकायुःकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४५ । नाहंतिर्यगायुःकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४६ । नाहं मानुषायुःकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४७ । नाहं देवायुःकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ४८ । नाहं नरकगतिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ४९ ।नाहं रतिनोकषायवेदनीयमोहनीयकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ३७ । नाह-नाहं तिर्यग्गतिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५० । नाहंमनुष्यगतिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५१ । नाहं देवगति-नामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५२ । नाहमेकेन्द्रियजातिनाम-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५३ । नाहं द्वीन्द्रियजातिनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५४ । नाहं त्रीन्द्रियजातिनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ५५ । नाहं चतुरिन्द्रियजातिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये ५६ । नाहं पंचेन्द्रियजातिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मान-मात्मानमेव संचेतये ५७ । नाहमौदारिकशरीरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमा-त्मानमेव संचेतये ५८ । नाहं वैक्रियिकशरीरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ५९ । नाहमाहारकशरीरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६० ।नाहं तैजसशरीरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६१ । नाहं कार्मण-शरीरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६२ । नाहमौदारिक-शरीरांगोपांगनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६३ । नाहं वैक्रियिक-शरीरांगोपांगनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६४ ।नाहमाहारकशरीरांगोपांगनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६५ ।नाहमौदारिकशरीरबन्धननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६६ ।नाहं वैक्रियिकशरीरबन्धननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६७ ।नाहमाहारकशरीरबन्धननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६८ ।नाहं तैजसशरीरबन्धननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ६९ ।नाहं कार्मणशरीरबन्धननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७० ।नाहमौदारिकशरीरसंघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७१ ।नाहं वैक्रियिकशरीरसंघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७२ ।नाहमाहारकशरीरसंघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७३ ।नाहं तैजसशरीरसंघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७४ ।नाहं कार्मणशरीरसंघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७५ ।नाहं समचतुरस्रसंस्थाननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७६ ।नाहं न्यग्रोधपरिमण्डलसंस्थाननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७७ ।नाहं स्वातिसंस्थाननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७८ । नाहं कुब्ज-संस्थाननामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ७९ । नाहं वामनसंस्थाननामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८० । नाहं हुण्डकसंस्थाननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८१ । नाहं वज्रर्षभनाराचसंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८२ । नाहं वज्रनाराचसंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८३ । नाहं नाराचसंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८४ । नाहमर्धनाराचसंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८५ । नाहं कीलिकासंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८६ । नाहमसम्प्राप्तासृपाटिकासंहनननामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ८७ । नाहं स्निग्धस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ८८ । नाहं रूक्षस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये ८९ । नाहं शीतस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये९० । नाहमुष्णस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९१ । नाहं गुरुस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९२ । नाहं लघुस्पर्शनाम-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९३ । नाहं मृदुस्पर्शनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९४ । नाहं कर्कशस्पर्शनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९५ । नाहं मधुररसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये ९६ । नाहमाम्लरसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ९७ । नाहं तिक्त रसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९८ ।नाहं कटुकरसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ९९ । नाहंकषायरसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०० । नाहं सुरभिगन्धनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०१ । नाहमसुरभिगन्धनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०२ । नाहं शुक्लवर्णनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०३ । नाहं रक्त वर्णनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १०४ । नाहं पीतवर्णनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १०५ । नाहं हरितवर्णनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०६ । नाहं कृष्णवर्णनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०७ । नाहंनरकगत्यानुपूर्वीनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०८ । नाहंतिर्यग्गत्यानुपूर्वीनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १०९ । नाहंमनुष्यगत्यानुपूर्वीनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११० । नाहंदेवगत्यानुपूर्वीनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १११ । नाहं निर्माणनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११२ । नाहमगुरुलघुनाम-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११३ । नाहमुपघातनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११४ । नाहं परघातनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये ११५ । नाहमातपनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये ११६ । नाहमुद्योतनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११७ ।नाहमुच्छ्वासनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११८ । नाहमप्रशस्तविहायोग-तिनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये ११९ । नाहमप्रशस्तविहायोगतिनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२० । नाहं साधारणशरीरनामकर्मफलं भुंजे चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२१ । नाहं प्रत्येकशरीरनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२२ । नाहं स्थावरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १२३ । नाहं त्रसनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२४ ।नाहं सुभगनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२५ । नाहं दुर्भगनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२६ । नाहं सुस्वरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १२७ । नाहं दुःस्वरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १२८ । नाहं शुभनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १२९ । नाहमशुभनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३० । नाहं सूक्ष्मशरीरनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३१ । नाहं बादरशरीरनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३२ । नाहं पर्याप्तनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३३ । नाहमपर्याप्तनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १३४ । नाहं स्थिरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेवसंचेतये १३५ । नाहमस्थिरनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३६ । नाहमादेयनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३७ । नाहमनादेयनाम-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३८ । नाहं यशःकीर्तिनामकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १३९ । नाहमयशःकीर्तिनामकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४० । नाहं तीर्थकरत्वनामकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १४१ । नाहमुच्चैर्गोत्रकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४२ । नाहं नीचैर्गोत्रकर्मफलंभुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४३ । नाहं दानान्तरायकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४४ । नाहंलाभान्तरायकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४५ । नाहं भोगान्तराय-कर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४६ । नाहमुपभोगान्तरायकर्मफलं भुंजे,चैतन्यात्मानमात्मानमेव संचेतये १४७ । नाहं वीर्यान्तरायकर्मफलं भुंजे, चैतन्यात्मा-नमात्मानमेव संचेतये १४८ । (कलश--वसंततिलका) नि:शेष-कर्मफल-संन्यस-नान्ममैवं सर्वक्रियांतर-विहार-निवृत्त-वृत्ते: । चैतन्यलक्ष्म भजतो भृशमात्मतत्त्वं कालावलीयमचलस्य वहत्वनंता ॥२३१॥ (कलश--वसंततिलका) य: पूर्वभावकृतकर्मविषद्रुाणां भुंक्ते फलानि न खलु स्वत एव तृप्त: । आपात-काल-रमणीय-मुदर्क-रम्यं निष्कर्मशर्मयमेति दशांतरं स: ॥२३२॥ (कलश--स्रग्धरा) अत्यंतं भावयित्वा विरतिमविरतं कर्मणस्तत्फलाच्च प्रस्पष्टं नाटयित्वा प्रलयनमखिलाज्ञानसंचेतनाया: । पूर्णं कृत्वा स्वभावं स्वरसपरिगतं ज्ञानसंचेतनां स्वां सानंदं नाटयंत: प्रशमरसमित: सर्वकालं पिबंतु ॥२३३॥ (कलश--वंशस्थ) इत: पदार्थप्रथनावगुंठनाद् विना कृतेरेकमनाकुलं ज्वलत् । समस्तवस्तुव्यतिरेकनिश्चयाद्विवेचितं ज्ञानमिहावतिष्ठते ॥२३४॥ आगे कहते हैं कि मिथ्यात्व व रागादि परिणत जीव के अज्ञान-चेतना होती है, वह केवल-ज्ञानादि गुणों को प्रच्छादन करने वाले कर्म-बंध को पैदा करती है -- ज्ञान-स्वभावी अपने आत्मा से भिन्न भावों में इसप्रकार चेतना - सोचना, जानना-मानना कि 'ये मैं हूँ' अज्ञान-चेतना है । यह अज्ञान-चेतना दो प्रकार की होती है -
(कलश--रोला)
[त्रिकालविषयं] त्रिकाल के (अर्थात् अतीत, वर्तमान और अनागत काल संबंधी) [सर्व कर्म] समस्त कर्म को [कृत-कारित-अनुमननैः] कृत-कारित-अनुमोदना से और [मनः-वचन-कायैः] मन-वचन-काय से [परिहृत्य] त्याग करके [परमं नैष्कर्म्यम्अवलम्बे] मैं परम नैष्कर्म्य का (उत्कृष्ट निष्कर्म अवस्था का) अवलम्बन करता हूँ ।भूत भविष्यत वर्तमान के सभी कर्म कृत । कारित अर अनुमोदनादि मैं सभी ओर से ॥ सबका कर परित्याग हृदय से, वचन-काय से । अवलम्बन लेता हूँ मैं निष्कर्मभाव का ॥२२५॥ मन-वचन-काय आदि ७ भंगों में से प्रत्येक को कृत-कारित-अनुमोदनादि ७ भंगों पर घटित करने पर ४९ भंग हो जायेंगे । जैसे -
जिसप्रकार मन-वचन-काय के ये ७ भंग बनते हैं; उसीप्रकार मन-वचन, मन-काय, वचन-काय तथा मन, वचन और काय - इनमें से प्रत्येक के सात-सात भंग बनेंगे; इसप्रकार ४९ भंग बन जायेंगे । ये ४९ भंग प्रतिक्रमण के हैं, इसीप्रकार ४९ भंग आलोचना के एवं ४९ भंग प्रत्याख्यान के बन जायेंगे । इसप्रकार इन १४७ भंगों का पृथक्-पृथक् उल्लेख करते हुए इनके त्याग की भावना बारम्बार भाना, दुहराना, नचाना ही कर्मचेतना के त्यागरूप ज्ञानचेतना का नृत्य है और १४८ कर्म-प्रकृतियों के फल के त्याग की भावना भाना, बारम्बार दुहराना ही कर्मफल के त्यागरूप ज्ञान-चेतना का नृत्य है । प्रश्न – प्रतिक्रमणकल्प, आलोचनाकल्प एवं प्रत्याख्यानकल्प के ४९-४९ भंग कौनकौन से हैं ? उत्तर – आत्मख्याति टीका में इस कलश के उपरान्त ४९-४९ भंगों को इसप्रकार प्रस्तुत किया गया है - प्रतिक्रमण करनेवाला कहता है --
(कलश--रोला)
[यद् अहम् मोहात् अकार्षम्] मैंने जो मोह से अथवा अज्ञान से (भूतकाल में) कर्म किये हैं, [तत् समस्तम् अपि कर्म प्रतिक्रम्य] उन समस्त कर्मों का प्रतिक्रमण करके [निष्कर्मणि चैतन्य-आत्मनि आत्मनि आत्मना नित्यम् वर्ते] मैं निष्कर्म (अर्थात् समस्त कर्मो सें रहित) चैतन्य-स्वरूप आत्मा में आत्मा से ही (निज से ही) निरन्तर वर्त रहा हूँ ।मोहभाव से भूतकाल में कर्म किये जो । उन सबका ही प्रतिक्रमण करके अब मैं तो ॥ वर्त रहा हूँ अरे निरन्तर स्वयं स्वयं के । शुद्ध बुद्ध चैतन्य परम निष्कर्म आत्म में ॥२२६॥ इसप्रकार प्रतिक्रमणकल्प समाप्त हुआ ।
(कलश--रोला)
[मोह-विलास-विजृम्भितम् इदम् उदयत् कर्म] मोह के विलास से फैला हुआ जो यह उदयमान (उदय में आता हुआ) कर्म [सकलम् आलोच्य] उस सब की आलोचना करके (उन सर्व कर्मों की आलोचना करके) [निष्कर्मणि चैतन्य-आत्मनि आत्मनि आत्मना नित्यम् वर्ते] मैं निष्कर्म (अर्थात् सर्व कर्मों से रहित) चैतन्य-स्वरूप आत्मा में आत्मासे ही निरन्तर वर्त रहा हूँ ।मोहभाव से वर्तमान में कर्म किये जो । उन सबका आलोचन करके ही अब मैं तो ॥ वर्त रहा हूँ अरे निरन्तर स्वयं स्वयं के । शुद्ध बुद्ध चैतन्य परम निष्कर्म आत्म में ॥२२७॥ इसप्रकार आलोचनाकल्प समाप्त हुआ ।
(कलश--रोला)
[भविष्यत् समस्तं कर्मप्रत्याख्याय] भविष्य के समस्त कर्मों का प्रत्याख्यान (त्याग) करके, [निरस्त-सम्मोहः निष्कर्मणिचैतन्य-आत्मनि आत्मनि आत्मना नित्यम् वर्ते] जिसका मोह नष्ट हो गया है ऐसा मैं निष्कर्म (अर्थात् समस्त कर्मो से रहित) चैतन्य-स्वरूप आत्मा में आत्मा से ही (अपने से ही) निरन्तर वर्त रहा हूँ ।नष्ट हो गया मोहभाव जिसका ऐसा मैं । करके प्रत्याख्यान भाविकर्मों का अब तो ॥ वर्त रहा हूँ अरे निरन्तर स्वयं स्वयं के । शुद्ध बुद्ध चैतन्य परम निष्कर्म आत्म में ॥२२८॥ (कलश--रोला)
[इति एवम्] पूर्वोक्त प्रकार से [त्रैकालिकं समस्तम् कर्म] तीनों-काल के समस्त कर्मों को [अपास्य] दूर करके (छोड़कर),[शुद्धनय-अवलंबी] शुद्धनयावलंबी (अर्थात् शुद्धनय का अवलंबन करनेवाला) और [विलीन-मोहः] विलीन मोह (जिसका मोह नष्ट हो गया है) ऐसा मैं [अथ] अब [विकारैः रहितं चिन्मात्रम् आत्मानम्] (सर्व) विकारों से रहित चैतन्यमात्र आत्मा का [अवलम्बे] अवलम्बन करता हूँ ।तीन काल के सब कर्मों को छोड़ इसतरह । परमशुद्धनिश्चयनय का अवलम्बन लेकर ॥ निर्मोही हो वर्त रहा हूँ स्वयं स्वयं के । शुद्ध बुद्ध चैतन्य परम निष्कर्म आत्म में ॥२२९॥ अब, समस्त कर्म-फल संन्यास की भावना को नचाते हैं :- (कलश--रोला)
[कर्म-विष-तरु-फलानि] कर्मरूपी विषवृक्ष के फल [मम भुक्तिम् अन्तरेण एव] मेरे द्वारा भोगे बिना ही, [विगलन्तु] खिर जायें; [अहम् चैतन्य-आत्मानम् आत्मानम् अचलं सञ्चेतये] मैं (अपने) चैतन्य-स्वरूप आत्मा का निश्चलतया संचेतन (अनुभव) करता हूँ ।कर्म वृक्ष के विषफल मेरे बिन भोगे ही । खिर जायें बस यही भावना भाता हूँ मैं ॥ क्योंकि मैं तो वर्त रहा हूँ स्वयं स्वयं के । शुद्ध बुद्ध चैतन्य परम निष्कर्म आत्म में ॥२३०॥
(कलश--रोला)
[एवं] पूर्वोक्त प्रकार से [निःशेष-कर्म-फल-संन्यसनात्] समस्त कर्म के फल का संन्यास करने से [चैतन्य-लक्ष्म आत्मतत्त्वं भृशम् भजतः सर्व-क्रियान्तर-विहारनिवृत्त-वृत्तेः] मैं चैतन्य-लक्षण आत्म-तत्त्व को अतिशयतया भोगता हूँ और उसके अतिरिक्त अन्य सर्व क्रिया में विहार से मेरी वृत्ति निवृत्त है (अर्थात् आत्म-तत्त्व के उपभोग से अतिरिक्त अन्य जो उपयोग की क्रिया - विभावरूप क्रिया उसमें मेरी परिणति विहार - प्रवृत्ति नहीं करती); [अचलस्य मम] इसप्रकार आत्म-तत्त्व के उपभोग में अचल ऐसे मुझे, [इयम् काल-आवली] यह काल की आवली जो कि [अनन्ता] प्रवाहरूप से अनन्त है वह, [वहतु] आत्म-तत्त्व के उपभोग में ही बहती रहे (उपयोग की प्रवृत्ति अन्य में कभी भी न जाये) ।सब कर्मों के फल से संन्यासी होने से । आतम से अतिरिक्त प्रवृत्ति से निवृत्त हो ॥ चिद्लक्षण आतम को अतिशय भोग रहा हूँ । यह प्रवृत्ति ही बनी रहे बस अमित कालतक ॥२३१॥ (कलश--वसंततिलका)
[पूर्व-भाव-कृत-कर्म-विषद्रुमाणां फलानि यः न भुङ्क्ते] पहले अज्ञान-भाव से उपार्जित कर्मरूपी विष-वृक्षों के फल को जो पुरुष (उसका स्वामी होकर) नहीं भोगता और [खलु स्वतः एव तृप्तः] वास्तव में अपने से ही (आत्म-स्वरूप से ही) तृप्त है, [सः आपात-काल-रमणीयम् उदर्क-रम्यम् निष्कर्म-शर्ममयम् दशान्तरम् एति] वह पुरुष, जो वर्तमानकाल में रमणीय है और भविष्यकाल में भी जिसका फल रमणीय है ऐसे निष्कर्म - सुखमय दशांतर को प्राप्त होता है (अर्थात् जो पहले संसार अवस्था में कभी नहीं हुई थी, ऐसी भिन्न प्रकार की कर्म-रहित स्वाधीन सुखमय दशा को प्राप्त होता है) ।रे पूर्वभावकृत कर्मजहरतरु के । अज्ञानमय फल नहीं जो भोगते हैं ॥ अर तृप्त हैं स्वयं में चिरकाल तक वे । निष्कर्म सुखमय दशा को भोगते हैं ॥२३२॥ (कलश--वसंततिलका)
[अविरतं कर्मणः तत्फलात् च विरतिम् अत्यन्तं भावयित्वा] ज्ञानीजन, अविरतपने से कर्म से और कर्म-फल से विरति को अत्यन्त भाकर, (अर्थात् कर्म और कर्म-फल के प्रति अत्यन्त विरक्त भाव को निरन्तर भा कर), [अखिल-अज्ञान-संचेतनायाः प्रलयनम् प्रस्पष्टं नाटयित्वा] (इस भाँति) समस्त अज्ञान-चेतना के नाश को स्पष्टतया नचाकर, [स्व-रस-परिगतं स्वभावं पूर्णं कृत्वा] निज-रस से प्राप्त अपने स्वभाव को पूर्ण करके, [स्वां ज्ञानसञ्चेतनां सानन्दं नाटयन्तः इतः सर्व-कालं प्रशमरसम् पिबन्तु] अपनी ज्ञान-चेतना को आनन्द-पूर्वक नचाते हुए अब से सदाकाल प्रशम-रस को पीओ (कर्म के अभावरूप आत्मिक-रस को, अमृत-रस को, अभी से लेकर अनन्त-काल तक सेवन करो) ।रे कर्म कर्मफल से संन्यास लेकर । सद्ज्ञान चेतना को निज में नचाओ ॥ प्याला पियो नित प्रशमरस का निरन्तर । सुख में रहो अभी से चिरकाल तक तुम ॥२३३॥ (कलश--दोहा)
[इतः इह] यहाँ से अब (इस सर्वविशुद्धज्ञान अधिकार में आगे की गाथाओं में यह कहते हैं कि) [समस्त-वस्तु-व्यतिरेक-निश्चयात् विवेचितं ज्ञानम्] समस्त वस्तुओं के भिन्नत्व के निश्चय द्वारा पृथक् किया गया ज्ञान, [पदार्थ-प्रथन-अवगुण्ठनात् कृतेः विना] पदार्थ के विस्तार के साथ गुथित होने से (अनेक पदार्थों के साथ, ज्ञेय-ज्ञान सम्बन्ध के कारण; एक जैसा दिखाई देने से) उत्पन्न होनेवाली (अनेक प्रकार की) क्रिया उनसे रहित [एकम् अनाकुलं ज्वलत्] एक ज्ञान-क्रियामात्र, अनाकुल (सर्व आकुलता से रहित) और देदीप्यमान होता हुआ, [अवतिष्ठते] निश्चल रहता है ।
अपने में ही मगन है, अचल अनाकुल ज्ञान । यद्यपि जाने ज्ञेय को, तदपि भिन्न ही जान ॥२३४॥ |
जयसेनाचार्य :
ज्ञान और अज्ञानके भेद से चेतना दो प्रकार की होती है एक ज्ञान-चेतना और दूसरी अज्ञान-चेतना । अब यहाँ पर तीन गाथाओं से अज्ञान-चेतना का वर्णन किया जाता है -- उदय में आये हुए शुभ या अशुभ-कर्म को भोगता हुआ यह अज्ञानी जीव अपने स्वस्थ भाव से भ्रष्ट होकर इस प्रकार कहता जानता है कि यह मेरा कर्म है तथा इसको मैंने ही किया है ऐसा सोचने वाला जीव फिर से आठ प्रकार के ज्ञानावरणादि कर्म को बाँधता है । कैसा है वह कर्म ? बीज है, कारण है, किसका ? दु:ख का । इस प्रकार दो गाथाओं में कर्म-चेतना का व्याख्यान हुआ । कर्म-चेतना का क्या अर्थ है ? कि यह मेरा है, मैंने ही इसे किया है, इस प्रकार अज्ञान-भाव विषयों के द्वारा वीतराग-मय जो शुद्धात्मानुभूति है उससे च्युत हुए जीव का जो इष्ट-अनिष्ट रूप से इच्छा-पूर्वक मन, वचन और काय की चेष्टा करता है वह कर्म-चेतना कहलाती है जो नवीन-बंध का कारण होती है । इसी प्रकार उदय में आये हुए कर्म के फल को भोगता हुआ अतएव शुद्धात्मा के स्वरूप को नहीं अनुभव करता हुआ जो जीव मनोहर अथवा अमनोहर रूप इन्द्रियों के निमित्त से सुखी अथवा दुखी होता है वह जीव दुख के बीज या कारण-भूत ज्ञानावरणादि आठ-कर्मों को फिर से बाँधने लग जाता है । इस प्रकार एक गाथा से कर्म-फल-चेतना का व्याख्यान हुआ । कर्म-फल-चेतना का यह अर्थ है कि स्वस्थ भाव से रहित अज्ञान-भाव के द्वारा यथा-सम्भव व्यक्त अथवा अव्यक्त (अप्रकट) रूप से इच्छा पूर्वक इष्ट और अनिष्ट विकल्प के रूप में हर्ष-विषादमय सुख या दुख का अनुभव होना सो कर्म-फल-चेतना कहलाती है जो बंध का कारण है । इस प्रकार कर्म-चेतना और कर्म-फल-चेतना, ये दोनों प्रकार की चेतना, बंध का कारण होने से त्यागने योग्य हैं । कर्म-चेतना और कर्म-फल-चेतना इन दोनों में पहले कर्म-चेतना के सन्यास की भावना को बताते हैं अर्थात् कर्म-बंध को निवारण करने के लिये कर्म-चेतना के त्याग की भावना करते हैं सो निश्चय-प्रतिक्रमण, निश्चय-प्रत्याख्यान और निश्चय-आलोचना है जिनका स्वरूप, पहले बताया जा चुका है उसमें स्थित होकर शुद्ध-ज्ञान-चेतना के बल द्वारा उस कर्म-चेतना के त्याग की भावना करते हैं । इसका स्पष्टीकरण करते हैं -- जो
अब प्रत्याख्यान-कल्प का वर्णन करते हैं --
अब आलोचना-कल्प को कहते हैं वह इस प्रकार है-जैसे कि
इस प्रकार निश्चय-प्रतिक्रमण, निश्चय-प्रत्याख्यान, और निश्चय-आलोचना रूप जो शुद्ध-ज्ञान-चेतना की भावना इन दो गाथाओं के व्याख्यान से कर्म-चेतना के त्याग की भावना समाप्त हुई । अब इसके आगे शुद्ध ज्ञान-चेतना की भावना के बल से ही कर्म-फल-चेतना संन्यास अर्थात् त्याग की भावना को करते हैं -- जैसे कि मैं मति-ज्ञानावरण कर्म के फल को नहीं भोगता हूँ । तब फिर क्या करते हो ? कि मैं तो शुद्ध-चैतन्य-स्वभाव आत्मा को ही भले प्रकार अनुभव करता हूँ । मैं श्रुत-ज्ञानावरण कर्म के फल को नहीं भोगता । तब फिर क्या करते हो ? कि शुद्ध-चैतन्य-स्वभाववाली अपनी आत्मा का ही अनुभव करता हूँ । अवधिज्ञानावरण कर्म के फल को नहीं भोगता । तब फिर क्या करते हो ? कि शुद्ध-चैतन्य-स्वभाववाली अपनी आत्मा का ही अनुभव करता हूँ । मैं मन:पर्यय-ज्ञानावरणकर्म के फल को भी नहीं भोगता । तब फिर क्या करते हो ? कि शुद्ध-चैतन्य-स्वभाव-वाली अपनी आत्मा का ही अनुभव करता हूँ । मैं केवल-ज्ञानावरण कर्म के फल को भी नहीं भोगता । तब फिर क्या करते हो ? शुद्ध-चैतन्य-स्वभाव-वाली अपनी आत्मा का ही अनुभव करता हूँ । इस प्रकार पाँच प्रकार के ज्ञानावरणी कर्म के रूप में कर्म-फल-चेतना सन्यास संज्ञा वाली भावना का वर्णन हुआ । मैं चक्षु-दर्शनावरण कर्म के फल को भी नहीं भोगता । तब फिर क्या करते हो ? कि शुद्ध-चैतन्य-स्वभाव-वाली अपनी आत्मा का ही अनुभव करता हूँ । इस प्रकार टीका में बताये हुये क्रम के अनुसार -- पणणवदुअट्ठवीसा चउतियणउदीय दुण्णि पंचेव । -- पाँच ज्ञानावरण कर्म की है, नव दर्शनावरण की, दो वेदनीय की, अट्ठाईस मोहनीय की, चार आयु की, तेराणव (९३) नाम की, दो गोत्र की, व पाँच अंतराय की इस प्रकार सब मिलाकर बावन (५२) कम दोसौ (२००) अर्थात् एक सौ अड़तालीस (१४८) कर्म-प्रकृतियाँ हुई । इन सब प्रकृतियों का नाशकर सिद्ध होते हैं । इस गाथा का आशय लेकर १४८ संख्या वाली कर्म की उत्तर प्रकृतियों के फल के त्याग की भावना करने योग्य है ।वावण्णहीण वियसय पयडिविणासेण होंति ते सिद्धा । भावार्थ यह है कि तीन-लोक और तीन-काल से सम्बन्ध रखने वाले ऐसे जो मन, वचन, काय तथा कृत, कारित और अनुमत तथा ख्याति, पूजा और लाभ एवं देखे, सुने और अनुभव किये हुए भोगों की आकांक्षा-रूप निदान-बंध उसको आदि लेकर जो समस्त पर-द्रव्य हैं उनके आलम्बन से उत्पन्न जो शुभाशुभ संकल्प-विकल्प हैं उनसे जो रहित हैं और चिदानन्द एक स्वभाव वाले शुद्धात्म तत्त्व के समीचीन श्रद्धान, ज्ञान और आचरण रूप जो अभेद-रत्नत्रय, उस अभेद-रत्नत्रयात्मक-निर्विकल्प-समाधि से उत्पन्न हुआ जो वीतराग-सहज-परमानन्द उसके रस का आस्वाद, वही हुआ परम-समरसीभाव, उसके अनुभव के आलम्बन से जो भरा-पूरा है जो केवल-ज्ञानादि अनन्त-चतुष्टय के अभिव्यक्ति-रूप साक्षात् उपादेय-भूत कार्य-समयसार का उत्पादक है और जिसमें शुद्ध-ज्ञान-चेतना की भावना का बल है, ऐसे निश्चय-कारण-समयसार के द्वारा मोक्षार्थी जीव को कर्म-चेतना के त्याग की भावना और कर्म-फल चेतना के त्याग की भावना करनी योग्य है । इस प्रकार इस दसवें स्थल में दो गाथाएँ कर्म-चेतना के त्याग की भावना की प्रधानता लेकर और एक गाथा कर्म-फल चेतना के त्याग की भावना की प्रधानता लेकर, इस प्रकार तीन गाथाएँ पूर्ण हुईं ॥४११-४१३॥ अब यहाँ आगे उस परमात्म-तत्त्व का प्रकाश करते हैं जो व्यवहार-नय से कहे हुए जीव आदि नव-पदार्थों से पृथक् रहने वाला है तो भी टंकोत्कीर्ण एक ज्ञायक भाव-रूप जो पारमार्थिक-पदार्थ ऐसा नामवाला है । तथा गद्य-पद्य आदि विचित्र रचना से हुए शास्त्रों से व शब्द आदि पांचों इन्द्रियों के विषय को लेकर जो समस्त पर-द्रव्य हैं उनसे भी शून्य है तो भी राग-द्वेषादि विकल्पों की उपाधि से रहित सदा आनन्द-मयी एक लक्षण को रखने वाले सुखामृत रस के आस्वाद से भरा पूरा है -- |