
अमृतचंद्राचार्य : संस्कृत
अथ मोक्षपदार्थव्याख्यानम् । द्रव्यकर्ममोक्षहेतुपरमसंवररूपेण भावमोक्षस्वरूपाख्यानमेतत् । आस्रवहेतुर्हि जीवस्य मोहरागद्वेषरूपो भावः । तदभावो भवति ज्ञानिनः ।तदभावे भवत्यास्रवभावाभावः । आस्रवभावाभावे भवति कर्माभावः । कर्माभावेन भवतिसार्वज्ञं सर्वदर्शित्वमव्याबाधमिन्द्रियव्यापारातीतमनन्तसुखत्वञ्चेति । स एष जीवन्मुक्ति नामाभावमोक्षः । कथमिति चेत् । भावः खल्वत्र विवक्षितः कर्मावृत्तचैतन्यस्यक्रमप्रवर्तमानज्ञप्तिक्रियारूपः । स खलु संसारिणोऽनादिमोहनीयकर्मोदयानुवृत्तिवशाद-शुद्धो द्रव्यकर्मास्रवहेतुः । स तु ज्ञानिनो मोहरागद्वेषानुवृत्तिरूपेण प्रहीयते । ततोऽस्य आस्रवभावो निरुध्यते । ततो निरुद्धास्रवभावस्यास्य मोहक्षयेणात्यन्त-निर्विकारमनादिमुद्रितानन्तचैतन्यवीर्यस्य शुद्धज्ञप्तिक्रियारूपेणान्तर्मुहूर्तमतिवाह्य युगपज्ज्ञान-दर्शनावरणान्तरायक्षयेण कथञ्चित् कूटस्थज्ञानत्वमवाप्य ज्ञप्तिक्रियारूपे क्रमप्रवृत्त्यभावाद्भावकर्मविनश्यति । ततः कर्माभावे स हि भगवान्सर्वज्ञः सर्वदर्शी व्युपरतेन्द्रियव्यापारा-व्याबाधानन्तसुखश्च नित्यमेवावतिष्ठते । इत्येष भावकर्ममोक्षप्रकारः द्रव्यकर्ममोक्षहेतुःपरमसंवरप्रकारश्च ॥१४८-१४९॥ यह, १द्रव्य-कर्म-मोक्ष के हेतु-भूत परम-संवर-रूप से भाव-मोक्ष के स्वरूप का कथन है । आस्रव का हेतु वास्तव में जीव का मोह-राग-द्वेष-रूप भाव है । ज्ञानी को उसका अभाव होता है । उसका अभाव होने पर आश्रव-भाव का अभाव होता है । आश्रव-भाव का अभाव होने पर कर्म का अभाव होता है । कर्म का अभाव होने पर सर्वज्ञता, सर्वदर्शिता और अव्याबाध, २इन्द्रिय-व्यापारातीत, अनन्त सुख होता है । यह ३जीवन्मुक्ति नाम का भावमोक्ष है । 'किस प्रकार' ? ऐसा प्रश्न किया जाय तो निम्नानुसार प्रकार स्पष्टीकरण है :- यहाँ जो 'भाव' ४विवक्षित है वह कर्मावृत (कर्म से आवृत हुए) चैतन्य की क्रमानुसार प्रवर्तती ज्ञप्ति-क्रिया-रूप है । वह (क्रमानुसार प्रवर्तती ज्ञप्ति-क्रिया-रूप भाव) वास्तव में संसारी को अनादिकाल से मोहनीय-कर्म के उदय का अनुसरण करती हुई परिणति के कारण अशुद्ध है, द्रव्य-कर्मास्रव का हेतु है । परन्तु वह ( क्रमानुसार प्रवर्तती ज्ञप्ति-क्रिया-रूप भाव) ज्ञानी को मोह-राग-द्वेष-वाली परिणति-रूप से हानि को प्राप्त होता है इसलिये उसे आस्रव-भाव को निरोध होता है । इसलिये जिसे आश्रव-भाव का निरोध हुआ है ऐसे उस ज्ञानी को मोह के क्षय द्वारा अत्यंत निर्विकारपना होने से, जिसे अनादि-काल से अनन्त चैतन्य और (अनन्त) वीर्य मुंद गया है, ऐसा वह ज्ञानी (क्षीण-मोह गुणस्थान में) शुद्ध ज्ञप्ति-क्रिया-रूप से अंतर्मुहूर्त व्यतीत करके युगपद् ज्ञानावरण, दर्शनावरण और अन्तराय का क्षय होने से कथंचित ५कूटस्थ ज्ञान को प्राप्त करता है और इस प्रकार उसे ज्ञप्ति-क्रिया के रूप में क्रम-प्रवृत्ति का अभाव होने से भाव-कर्म का विनाश होता है । इसलिये कर्म का अभाव होने पर वह वास्तव में भगवान सर्वज्ञ, सर्वदर्शी तथा इन्द्रिय-व्यापारातीत, अव्याबाध-अनंत-सुख वाला सदैव रहता है । इस प्रकार यह (जो यहाँ कहा है वह), ६भाव-कर्म मोक्ष का ७प्रकार तथा द्रव्य-कर्म मोक्ष का हेतु-भूत परम संवर का प्रकार है ॥१४८-१४९॥ १द्रव्यकर्ममोक्ष = द्रव्यकर्म का सर्वथा छूट जाना, द्रव्यमोक्ष (यहाँ भाव-मोक्ष का स्वरूप द्रव्य-मोक्ष के निमित्त-भूत परम-संवर-रूप से दर्शाया है।) २इन्द्रिय-व्यापारातीत = इन्द्रिय व्यापार रहित । ३जीवन्मुक्ति = जीवित रहते हुए मुक्ति, देह होने पर भी मुक्ति । ४विवक्षित = कथन करना है । ५कूटस्थ = सर्वकाल एक रूप रहने वाला, अचल। (ज्ञानावरणादि घातिकर्मों का नाश होने पर ज्ञान कहीं सर्वथा अपरिणामी नहीं हो जाता, परन्तु वह अन्य-अन्य ज्ञेयों को जानने रूप परिवर्तित नहीं होता- सर्वदा तीनों काल के समस्त ज्ञेयों को जानता रहता है, इसलिये उसे कथंचित कूटस्थ कहा है।) ६भावकर्म मोक्ष=भावकर्म का सर्वथा छूट जाना, भावमोक्ष । (ज्ञप्ति-क्रिया में क्रम-प्रवृत्ति का अभाव होना वह भाव मोक्ष है अथवा सर्वज्ञ, सर्वदर्शीपने की और अनंतानान्दमयपने की प्रगटता वह भाव मोक्ष है ।) ७प्रकार = स्वरुप, रीत । |
जयसेनाचार्य :
[हेदु अभावे] द्रव्य-प्रत्यय रूप हेतु का अभाव होने पर [णियमा] निश्चय से [जायदि] होता है । किनके होता है ? [णाणिस्स] ज्ञानी के होता है । वह क्या होता है ? [आसवणिरोधो] जीवाश्रित रागादि आस्रवों का निरोध होता है । [आसवभावेण विणा] भावास्रव स्वरूप के बिना (भावास्रव नहीं होने पर) [जायदि कम्मस्स दु णिरोधो] मोहनीय आदि चार घाति-रूप कर्म का निरोध, विनाश होता है । -- इसप्रकार प्रथम (१५८वीं) गाथा है । [कम्मस्साभावेण य] और चार घाति-कर्म का अभाव होने पर [सव्वण्हू सव्वलोयदरिसी य] सर्वज्ञ और सर्व-लोक-दर्शी होते हुए । ऐसे होते हुए वे क्या करते हैं ? [पावदि] प्राप्त करते हैं । वे क्या प्राप्त करते हैं ? [सुहं] सुख प्राप्त करते हैं । वे किस विशेषता-वाला सुख प्राप्त करते हैं ? [इंदियरहिदं अव्वाबाहमणंत] अतीन्द्रिय, अव्याबाध और अनन्त सुख को प्राप्त करते हैं । -- इसप्रकार संक्षेप से भाव-मोक्ष जानना चाहिए । वह इसप्रकार -- वह भाव क्या है ? और मोक्ष क्या है ? ऐसा प्रश्न होने पर प्रत्युत्तर कहते हैं / देते हैं -- यहाँ विवक्षित कर्मावृत संसारी जीव का क्षायोपशमिक ज्ञान विकल्प-रूप तो भाव है; और वह अनादि मोहोदय वश राग, द्वेष, मोह से अशुद्ध है । अब, उस भाव का मोक्ष कहते हैं --
|