!! श्रीसर्वज्ञवीतरागाय नम: !!

श्री
पन्चाध्यायी

मूल संस्कृत गाथा

आभार :

!! नम: श्रीसर्वज्ञवीतरागाय !!

ओंकारं बिन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः
कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नम: ॥1॥
अविरलशब्दघनौघप्रक्षालितसकलभूतलकलंका
मुनिभिरूपासिततीर्था सरस्वती हरतु नो दुरितान् ॥2॥
अज्ञानतिमिरान्धानां ज्ञानाञ्जनशलाकया
चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नम: ॥3॥



॥ श्रीपरमगुरुवे नम:, परम्पराचार्यगुरुवे नम: ॥


॥ श्रोतार: सावधानतया शृणवन्तु ॥

मंगलं भगवान् वीरो मंगलं गौतमो गणी
मंगलं कुन्दकुन्दार्यो जैनधर्मोऽस्तु मंगलम्‌ ॥
सर्वमंगलमांगल्यं सर्वकल्याणकारकं
प्रधानं सर्वधर्माणां जैनं जयतु शासनम्‌ ॥

पंचाध्यायावयवं मम कर्तुर्ग्रंथराजमात्मवशात् ।
अर्थालोकनिदानं यस्य वचस्तं स्तुवे महावीरम्‌ ॥1॥

शेषानपि तीर्थकराननन्तसिद्धानहं नमामि समम्‌ ।
धर्माचार्याध्यापकसाधुविशिष्टान् मुनीश्वरान् वन्दे ॥2॥

जीयाज्जैनं शासनमनादिनिधनं सुवन्द्यमनवद्यम् ।
यदपि च कुमतारातीनदयं धूमध्वजोपमं दहति ॥3॥

इति वन्दितपञ्चगुरुः कृतमङ्गलसक्रियः स एष पुनः ।
नाम्ना पञ्चाध्यायीं प्रतिजानीते चिकीर्षितं शास्त्रम्‌ ॥ 4॥

अत्रान्तरंगहेतुर्यद्यपि भावः कवेर्विशुद्धतरः ।
हेतोस्तथापि हेतुः साध्वी सर्वोपकारिणी बुद्धिः ॥5॥

सर्वोपि जीवलोकः श्रोतुं कामो वृषं हि सुगमोक्त्या ।
विज्ञप्तौ तस्य कृते तत्रायमुपक्रमः श्रेयान् ॥6॥

सति धर्मिणि धर्माणां मीमांसा स्यादनन्यथा न्याय्यात्‌ ।
साध्यं वस्त्वविशिष्टं धर्मविशिष्टं ततः परं चापि ॥7॥

तत्त्वं सल्लाक्षणिकं सन्‍मात्रं वा यतः स्वतः सिद्धम्‌ ।
तस्मादनादिनिधनं स्वसहायं निर्विकल्पञ्च ॥8॥

इत्थं नोचेदसतः प्रादुर्भूति र्निरङ्कुशा भवति ।
परत: प्रादुर्भावो युतसिद्धत्वं सतो विनाशो वा ॥9॥

असतः प्रादुर्भावे द्रव्याणामिह भवेदनन्तत्त्वम् ।
को वारयितुं शक्तः कुम्भोत्पत्तिं मृदाद्यभावेपि ॥10॥

परतः सिद्धत्वे स्थादनवस्थालक्षणो महान् दोषः ।
सोपि परः परतः स्यादन्यस्मादिति यतश्च सोपि परः ॥11॥

युतसिद्धत्वेप्येवं गणगुणिनोः स्यात्पृथक् प्रदेशत्वम्‌ ।
उभयोरात्मसमत्त्वाल्ल्क्षणभेदः कथं तयो र्भवति ॥12॥

अथवा सतो विनाश: स्यादिति पक्षोपि वाधितो भवति ।
नित्यं यतः कथंचिद्-द्रव्यं सुज्ञै: प्रतीयतेऽध्यक्षात्‌ ॥13॥

तस्मादनेकदूषणदूषितपक्षाननिच्छता पुंसा ।
अनवद्यमुक्त्तलक्षणमिह तत्त्वं चानुमन्तव्यम् ॥14॥

किंचैवंभूतापि च सत्ता न स्यान्निरंकुशा किन्तु ।
सप्रतिपक्षा भवति हि स्वप्रतिपक्षेण नेतरेणेह ॥15॥

अत्राहैवं कश्चित्‌ सत्ता या सा निरङ्कुशा भवतु ।
परपक्षे निरपेक्षा स्वात्मनि पक्षेऽवलम्बिनी यस्मात् ॥16॥

तन्न यतो हि विपक्ष: कश्चित्सत्त्वस्य वा सपक्षोपि ।
द्वावपि नयपक्षौ तौ मिथो विपक्षौ विवक्षितापेक्षात्‌ ॥17॥

अत्राप्याह कुदृष्टि र्यदि नय पक्षौ विवक्षितौ भवतः ।
का नः क्षतिर्भवेतामन्यतरेणेह सत्त्वसंसिद्धि: ॥18॥

तन्न यतो द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयात्मकं वस्तु ।
अन्यतरस्य विलोपे शेषस्यापीह लोप इति दोष: ॥19॥

प्रतिपक्षमसत्ता स्यात्सत्तायास्तद्यथा तथा चान्यत्‌ ।
नाना रूपत्वं किल प्रतिपक्षं चैकरूपतायास्तु ॥20॥
एक पदार्थस्थितिरिह सर्वपदार्थस्थितोर्विपक्षत्वम् ।
ध्रौव्योत्पादविनाशैस्त्रिलक्षणायास्त्रिलक्षणाभावः ॥21॥
एकस्यास्तु विपक्ष: सत्तायाः स्याददो ह्यनेकत्वम् ।
स्यादप्यनन्तपर्ययप्रतिपक्षस्त्वेकपर्ययत्वं स्यात्‌ ॥22॥

एकस्मिन्निह वस्तुन्यनादिनिधने च निर्विकल्पे च ।
भेदनिदानं किं तद्येनैतज्जृम्भते वचस्त्विति चेत् ॥23॥

अंशविभागः स्यादित्यखण्डदेशे महत्यपि द्रव्ये ।
विष्कम्भस्य क्रमतो व्योम्नीवाङगुलिवितस्तिहस्तादि: ॥24॥
प्रथमो द्वितीय इत्याद्यसंख्यदेशास्ततोप्यनन्ताश्च ।
अंशा निरंशरूपास्तावन्तो द्रव्यपर्ययाख्यास्ते ॥25॥
पर्यायाणामेतद्धर्मं यत्त्वंशकल्पनं द्रव्ये ।
तस्मादिदमनवद्यं सर्वं सुस्थं प्रमाणतश्चापि ॥26॥

एतेन विना चैकं द्रव्यं सम्यक् प्रपश्यतश्चापि ।
को दोषो यद्भीतेरियं व्यवस्थैव साधुरस्त्विति चेत्‌ ॥27॥

देशाभावे नियमात्सत्त्वं द्रव्यस्य न प्रतीयेत ।
देशांशाभावेपि च सर्वं स्यादेकदेशमात्रम् वा ॥28॥
तत्रासत्त्वे वस्तुनि न श्रेयसास्य साधकाभावात्‌ ।
एवं चैकांशत्वे महतो व्योम्नोऽप्रतयिमानत्वात्‌ ॥29॥
किञ्चैतदंशकल्पनमपि फलवत्स्याद्यतोनुमीयेत ।
कायत्वमकायत्वं द्रव्याणामिह महत्वममहत्वम्‌ ॥30॥

भवतु विवक्षितमेतन्ननु यावन्‍तो निरंदशदेशांशाः
तल्लक्षणयोगादप्पणुवद्द्रव्याणि सन्तु तावन्ति ॥31॥

नैवं यतो विशेषः परमः स्यात्पारिणामिकोऽध्यक्षः ।
खण्डैकदेशवस्तुन्यखण्डितानेकदेशे च ॥32॥
प्रथमोद्देशितपक्षे यः परिणामो गुणात्मकस्तस्य ।
एकत्र तत्र देशे भवितुं शीलो न सर्वदेशेषु ॥33॥
तदसत्प्रमाणवाधितपक्षत्वादक्षसंविदुपलब्धे: ।
देहैकदेशविषयस्पर्शादिह सर्वदेशेषु ॥34॥
प्रथमेतर पक्षे खलु यः परिणामः स सर्वदेशेषु ।
एको हि सर्वपर्वसु प्रकम्पते ताडितो वेणु: ॥35॥

एक प्रदेशवदपि द्रव्यं स्यात्खण्डवर्जितः स यथा ।
परमाणुरेव शुद्धः कालाणुर्वा यथा स्वतः सिद्धः ॥36॥
न स्याद्द्रव्यम् क्वचिदपि बहु प्रदेशेषु खण्डितो देशः ।
तदपि द्रव्यमिति स्यादखण्डितानेकदेशमदः ॥37॥

अथ चैव ते प्रदेशा: सविशेषा द्रव्यसंज्ञया भणिताः ।
अपि च विशेषा: सर्वे गुणसंज्ञास्ते भवन्ति यावन्तः ॥38॥

तेषामात्मा देशो नहि ते देशात्पृथक्त्वसत्ताका: ।
नहि देशे हि विशेषाः किन्तु विशेषेश्च तादृशो देशः ॥39॥
अत्रापि च संदृष्टि: शुक्लादीनामियं तनुस्तन्तु: ।
नहि तन्‍तौ शुक्लाद्याः किन्तु सिताद्यैश्च तादृशस्तन्तुः ॥40॥

अथ चेद्भिन्नो देशो भिन्ना देशाश्रिता विशेषाश्च ।
तेषामिह संयोगाद्द्रव्यं दण्डीव दण्डयोगाद्वा ॥41॥

नैवं हि सर्वसङ्कर दोषत्वाद्वा सुसिद्धदृष्टान्तात् ।
तत्किं चेतनयोगादचेतनं चेतनं न स्यात्‌ ॥42॥
अथवा विना विशेषै: प्रदेशसत्त्वं कथं प्रमीयेत ।
अपि चान्तेरण देशैर्विशेषलक्ष्मावलक्ष्यते च कथम्‌ ॥43॥
अथ चैतयो: पृथक्त्वे हठादहेतोश्च मन्यमानेपि ।
कथमिवगुणगुणिभावः प्रमीयते सत्समानत्वात्‌ ॥44॥
तस्मादिदमनवद्यं देशविशेषास्तु निर्विशेषास्ते ।
गुणसंज्ञकाः कथंचित्परणतिरूपाः पुनः क्षणं यावत्‌ ॥45॥

एकत्वं गुणगुणिनो: साध्यं हेतोस्तयोरनन्यत्वात्‌ ।
तदपि द्वैतमिव स्यात्‌ किं तत्र निवन्धनं त्वितिचेत्‌ ॥46॥

यत्किंचिदस्ति वस्तु स्वतः स्वभावे स्थितं स्वभावश्च ।
अविनाभावी नियमाद्विवक्षितो भेदकर्ता स्यात्‌ ॥47॥
शक्तिर्लक्ष्मविशेषो धर्मो रूपं गुणः स्वभावश्च ।
प्रकृति: शीलं चाकृतिरेकार्थवाचका अमी शब्दा: ॥48॥
देशस्यैका शक्तिर्या काचित्‌ सा न शक्तिरन्या स्यात्‌ ।
क्रमतो वितर्क्यमाणा भवन्त्यनन्ताश्च शक्तयो व्यक्ता: ॥49॥
स्पर्शो रसश्च गन्धो वर्णो युगपद्यथा रसालफले ।
प्रतिनियतेन्द्रियगोचरचारित्वात्ते भवन्त्यनेकेपि ॥50॥
तदुदाहरणं चैतज्जीवे यद्दर्शनं गुणश्चैकः ।
तन्न ज्ञानं न सुखं चारित्रम् वा न कश्चिदितरश्च ॥51॥
एवं य: कोपि गुण: सोपि च न स्यात्तदन्यरूपो वा ।
स्वयमुच्छलन्ति तदिमा मिथो विभिन्नाश्च शक्तयोऽनन्ता: ॥52॥

तासामन्यतरस्या भवन्त्यनन्ता निरंशका अंशाः ।
तरतमभागविशेषैरंशच्छेदै: प्रतीयमानत्वात्‌ ॥53॥
दृष्टान्तः सुगमोऽयं शुक्लं वासस्ततोपि शुक्लतरम् ।
शुक्लतमं च ततः स्यादंशाश्चैते गुणस्य शुक्लस्य ॥54॥
अथवा ज्ञानं यावज्जीवस्यैको गुणोप्यखण्डोपि ।
सर्वजघन्यनिरंशच्छेदैरिव खण्डितोप्यनेकः स्यात्‌ ॥55॥

देशच्छेदो हि यथा न तथा छेदो भवेद्गुणांशस्य ।
विष्कंभस्य विभागात्स्थूलो देशस्तथा न गुणभागः ॥56॥

क्रमोपदेशश्चायं प्रवाहरूपो गुणः स्वभावेन ।
अर्धच्छेदेन पुनश्छेत्तव्योपि च तदर्धछेदेन ॥57॥
एवं भूयो भूयस्तदर्धछेदैस्तदर्धछेदैश्च ।
यावच्छेतुमशक्यो यः कोपि निरंशको गुणांशः स्यात्‌ ॥58॥
तेन गुणांशेन पुनर्गणिताः सर्वे भवन्त्यनन्तास्ते ।
तेषामात्मा गुण इति नहि ते गुणतः पृथक्त्वसत्ताका: ॥59॥

अपि चांशः पर्यायो भागो हारो विधा प्रकारश्च ।
भेदश्चेदो भंगः शब्दाश्चैकार्थवाचका एते ॥60॥

सन्ति गुणांशा इति ये गुणपर्यायास्त एव नाम्नापि ।
अविरुद्धमेतदेव हि पर्यायाणामिहांशधर्मत्वात्‌ ॥61॥

गुणपर्यायाणामिह केचिन्नामान्तरं वदन्ति बुधा: ।
अर्थो गुण इति वा स्यादेकार्थादर्थपर्यया इति च ॥62॥
अपि चोद्दिष्टानामिह देशांशैर्द्रव्यपर्ययाणां हि ।
व्यञ्जनपर्याया इति केचिन्नामान्तरं वदन्ति बुधाः ॥63॥

ननु मोघमेतदुक्तं सर्वं पिष्टस्य पेषणन्यायात्‌ ।
एकेनैव कृतं यत्‌ स इति यथा वा तदंश इति वा चेत्‌ ॥64॥

तन्नैवं फलवत्त्वाद् द्रव्यादेशादवस्थितं वस्तु ।
पर्यायादेशादिदमनवस्थितमिति प्रतीतत्त्वात् ॥65॥

स यथा परिणामात्मा शुक्लादित्वादवस्थितश्च पट: ।
अनवस्थितस्तदंशैस्तरतमरूपैर्गुणस्य शुक्लस्य ॥66॥

अपि चात्मा परिणामी ज्ञानगुणत्वादवस्थितोपि यथा ।
अनवस्थितस्तदंशैस्तरतमरूपैर्गुणस्य बोधस्य ॥67॥

यदि पुनरेवं न भवति भवति निरंशं गुणांशवद्द्रव्यम्‌ ।
यदि वा कीलकवदिदं भवति न परिणामि वा भवेत् क्षणिकम् ॥68॥
अथचेदिदमाकूतं भवन्त्वनन्ता निरंशका अंशाः ।
तेषामपि परिणामो भवतु समांशो न तरतमांशः स्यात्‌ ॥69॥

एतत्पक्षचतुष्टयमपि दुष्टम् दृष्टवाधितत्वाच्च ।
तत्साधकप्रमाणाभावादिह सोप्य दृष्टान्तात्‌ ॥70॥

द्रव्यत्त्वं किन्नाम पृष्टश्चेतीह केनचित्‌ सूरिः ।
प्राह प्रमाणसुनयैरधिगतमिव लक्षणम् तस्य ॥71॥

गुणपर्ययवद्द्रव्यं लक्षणमेतत्सुसिद्धमविरुद्धम् ।
गुणपर्ययसमुदायो द्रव्यं पुनरस्य भवति वाक्यार्थ: ॥72॥
गुण समुदायो द्रव्यं लक्षणमेतावताप्युशन्ति बुधाः ।
समगुणपर्यायो वा द्रव्यं कैश्चिन्निरूप्यते वृद्धै: ॥73॥
अयमत्राभिप्रायो ये देशास्तद्गुणास्तदंशाश्च ।
एकालापेन समं द्रव्यं नाम्ना त एव निश्शेषम् ॥74॥
नहि किंचित्सद्द्रव्यं केचित्सन्तो गुणाः प्रदेशाश्च ।
केचित्सन्ति तदंशा द्रव्यं तत्सन्निपाताद्वा ॥75॥
अथवापि यथा भित्तौ चित्रम् द्रव्ये तथा प्रदेशाश्च ।
सन्ति गुणाश्च तदंशाः समवायित्त्वात्तदाश्रयाद्द्रव्यम्‌ ॥76॥

इदमस्ति यथा मूलं स्कन्ध: शाखा दलानि पुष्पाणि ।
गुच्छा: फलानि सर्वाण्येकालापात्तदात्मको वृक्ष: ॥77॥

यद्यपि भिन्नोऽभिन्नो दृष्टान्तः कारकश्च भवतीह ।
ग्राह्यस्तथाप्यभिन्नो साध्ये चास्मिन् गुणात्मके द्रव्य ॥78॥
भिन्नोप्यथ दृष्टान्‍तो भित्तौ चित्रम् यथा दधीह घटे ।
भिन्न: कारक इति वा कश्चिद्धनवान् धनस्य योगेन ॥79॥
दृष्टान्तश्चाभिन्नो वृक्षे शाखा यथा गृहे स्तम्भः ।
अपि चाभिन्न: कारक इति वृक्षोऽयं यथा हि शाखावान् ॥80॥

समवायः समवायी यदि वा स्यात्सर्वथा तदेकार्थ: ।
समुदायो वक्तव्यो न चापि समवायवानिति चेत् ॥81॥

तन्न यतः समुदायो नियतं समुदायिन: प्रतीतत्त्वात् ।
व्यक्तप्रमाणसाधितसिद्धत्वाद्वा सुसिद्ध दृष्टान्तात्‌ ॥82॥
स्पर्शरसगन्धवर्णा लक्षणभिन्ना यथा रसालफले ।
कथमपि हि पृथक्कर्तुं न तथा शक्‍यास्त्वखण्डदेशत्वात्‌ ॥83॥

अत एव यथा वाच्या देशगुणांशा विशेषरूपत्त्वात् ।
वक्तव्यं च तथा स्यादेकं द्रव्यं त एव सामान्यात् ॥84॥

अथ चैतदेव लक्षणमेकं वाक्‍यान्तरप्रवेशेन ।
निष्प्रतिघप्रतिपत्त्यै विशेषतो लक्ष्यन्ति बुधा: ॥85॥

उत्पाद्स्थितिभंगैर्युक्तं सद्‌द्रव्यलक्षणं हि यथा ।
एतैरेव समस्तै: पृक्तं सिद्धेत्समं न तु व्यस्तैः ॥86॥

अयमर्थ: प्रकृतार्थो ध्रौव्योत्पादव्ययास्त्रयश्चांशाः ।
नाम्ना सदिति गुणः स्यादेकोऽनेके त एकश: प्रोक्ता: ॥87॥

लक्ष्यस्य लक्षणस्य च भेदविवक्षाश्रयात्सदेव गुण: ।
द्रव्यार्थादेशादिह तदेव सदिति स्वयं द्रव्यम्‌ ॥88॥

वस्त्वस्ति स्वतःसिद्धं यथा तथा तत्स्वतश्च परिणामि ।
तस्मादुत्पादस्थितिभंगमयं तत्‌ सदेतदिह नियमात्‌ ॥89॥

नहि पुनरुत्पादस्थितिभंगमयं तद्विनापि परिणामात्‌ ।
असतो जन्मत्त्वादिह सतो विनाशस्य दुर्निवारत्वात्‌ ॥90॥

द्रव्यं ततः कथंचित्केनचिदुत्पद्यते हि भावेन ।
व्येति तदन्येन पु्नर्नैतद् द्वितयं हि वस्तुतया ॥91॥

इह घटरूपेण यथा प्रादुर्भवतीति पिण्डरूपेण ।
व्येति तथा युगपत्स्यादेतद् द्वितयं न मृत्तिकात्वेन ॥92॥

ननु ते विकल्पमात्रमिह यदकिंचित्करं तदेवेति ।
एतावतापि न गुणो हानिर्वा तद्विना यतस्त्विति चेत्‌ ॥93॥

तन्न यतो हि गुणः स्यादुत्पादादित्रयात्मके द्रव्ये ।
तन्निन्हवे च न गुणः सर्वद्रव्यादिशून्यदोषत्वात्‌ ॥94॥
परिणामाभावादपि द्रव्यस्य स्यादनन्यथावृत्ति: ।
तस्यामिह परलोको न स्यात्कारणमथापि कार्यं वा ॥95॥
पारिणामिनोप्यभावत् क्षणिकं परिणाममात्रमिति वस्तु ।
तन्न यतोऽभिज्ञानान्नित्यस्याप्यात्मनः प्रतीतित्वात्‌ ॥96॥

गुणपर्ययवद्द्रव्यम् लक्षणमेकं यदुक्तमिह पूर्वम्‌ ।
वाक्यान्तरोपदेशादधुना तद्वाध्यते त्विति चेत्‌ ॥97॥

तन्न यतः सुविचारादेकोर्थो वाक्ययोर्द्वयोरेव ।
अन्यतरं स्यादितिचेन्न मिथोभिव्यञ्जकत्वाद्वा ॥98॥

तद्दर्शनम् यथा किल नित्यत्त्वस्य च गुणस्य व्याप्तिः स्यात्‌ ।
गुणवद्द्रव्यम् च स्यादित्युक्ते ध्रौव्यवत्पुन: सिद्धम् ॥99॥

अपि च गुणा: संलक्ष्यास्तेषामिह लक्षणम् भवेत् ध्रौव्यम् ।
तस्माल्लक्ष्यम् साध्यं लक्षणमिह साधनं प्रिसद्धत्वात्‌ ॥100॥

पर्यायाणामिह किल भङ्गोत्पादद्वयस्य वा व्याप्ति: ।
इत्युक्ते पर्ययवद्‌ द्रव्यं सृष्टिव्ययात्मकं वा स्यात्‌ ॥101॥
लक्ष्यस्थानीया इति पर्यायाः स्युः स्वभाववन्तश्च ।
तेषां लक्षणमिव वा स्वभाव इव वा पुनर्व्ययोत्पादम्‌ ॥102॥

अथ च गुणत्वं किमहो उक्तः केनापि जन्मिना सूरि: ।
प्रोचे सोदाहरणं लक्षितमिव लक्ष गणानां हि ॥103 ॥
द्रव्याश्रया गुणाःस्युर्विशेषमात्रास्‍तु निर्विशेषाश्च ।
करतलगतं यदेतैर्व्यक्तमिवालक्ष्यते वस्तु ॥104॥
अयमर्थो विदितार्थ: समप्रदेशाः समं विशेषा ये ।
ते ज्ञानेन विभक्ता: क्रमतः श्रेणीकृता गुणा ज्ञेयाः ॥105॥
दृष्टान्त: शुक्लाद्या यथा हि समतन्तवः समं सन्ति ।
बुद्-ध्या विभज्यमाना: क्रमतः श्रेणीकृता गुणा ज्ञेया: ॥106॥
नित्यानित्यविचारस्तेषामिह विद्यते ततः प्राय: ।
विप्रतिपत्तौ सत्यां विवदन्ते वादिनो यतो वहवः ॥107॥
जैनानामतमेतन्नित्यानित्यात्मकं यथा द्रव्यम् ।
ज्ञेयास्तथा गुणा अपि नित्यानित्यात्मकास्तदेकत्वात्‌ ॥108॥
तत्रोदाहरणमिदं तद्भावाऽव्ययाद्गुणा नित्या: ।
तदभिज्ञानात्सिद्धं तल्लक्षणमिह यथा तदेवेदम्‌ ॥109॥
ज्ञानं परिणामि यथा घटस्य चाकारतः पटाकृत्या ।
किं ज्ञानत्वं नष्टं न नष्टमथ चेत्कथं न नित्यं स्यात्‌ ॥110॥
दृष्टान्तः किल वर्णो गणो यथा परिणमन्‌ रसालफले ।
हरितात्पीतस्तत्किं वर्णत्वं नष्टमिति नित्यम्‌ ॥111॥
वस्तु यथा परिणामि तथैत्र परिणामिनो गुणाश्चापि ।
तस्मादुत्पादव्ययद्वयमपि भवति हि गणानां तु ॥112॥
ज्ञानं गुणों यथा स्यान्नित्यं सामान्यवत्तयाऽपि यतः ।
नष्टोत्पन्नं च तथा घटं विहायाऽथ पटं परिच्छन्दत्‌ ॥113॥
संदृष्टि रूपगुणो नित्यश्चाम्रेऽपि वर्गणामात्रतया ।
नष्टोत्पन्ने हरितात्परिणममानश्च पीतवत्त्वेन ॥114॥

ननु नित्या हि गुणा अपि भवन्त्वनित्यास्तु पर्यया: सर्वे ।
तत्किं द्रव्यवदिह किल नित्यानित्यात्मकाः गुणा: प्रोक्ताः ॥115॥

सत्यं तत्र यतः स्यादिदमेव विवक्षितं यथा द्रव्ये ।
न गुणेभ्य: प्रथगिह तत्सदिति द्रव्यं च पर्ययाश्चेति ॥116॥
अपि नित्या: प्रतिसमयं विनापि यत्नं हि परिणमन्ति गुणा: ।
स च परिणामोऽवस्था तेषामेव न पृथक्त्वसत्ताक: ॥117॥

ननु तदवस्थो हि गुण: किल तदवस्थान्तरं हि परिणाम: ।
उभयोरन्‍तर्वर्तित्वादिह पृथगेतदेवमिदमिति चेत्‌ ॥118॥

तन्न यतः सदवस्था: सर्वा आम्रेड़ितं यथा वस्तु ।
न तथा ताभ्य: प्रथगिति किमपि हि सत्ताकमन्तरं वस्तु ॥119॥
नियतं परिणामित्वादुत्पादव्ययमया य एवं गुणा: ।
टङ्कोत्कीर्णन्यायात्त एव नित्या यथा स्वरूपतवात् ॥120॥
न हि पुनरेकेषामिह भवति गुणानां निरन्वयो नाश: ।
अपरेषामुत्पादो द्रव्यं यत्तद्‌-द्वयाधारम् ॥121॥
दृष्टान्ताभासोऽयं स्याद्धि विपक्षस्य मृत्तिकायां हि ।
एके नश्यन्ति गुणा जायन्ते पाकजा गुणास्त्वन्ये ॥122॥
तत्रोत्तरमिति सम्यक्‌ सत्यां तत्र च तथाविधायां हि ।
किं पृथिवीत्वं नष्टं न नष्टमथ चेत्तथा कथं न स्यात्‌ ॥123॥

ननु केवलं प्रदेशाद्रव्यं देशाश्रया विशेषास्तु ।
गुणसंज्ञका हि तस्माद्भवति गुणेभ्यश्च द्रव्यमन्यत्र ॥124॥
तत एव यथा सुघटं भङ्गोत्पादध्रुवत्रयं द्रव्ये ।
न तथा गुणेषु तत्स्यादपि च व्यस्तेषु वा समस्तेषु ॥125॥

तन्न यतः क्षणिकत्वापत्तेरिह लक्षणाद्‌गुणानां हि ।
तदभिज्ञानविरोधात्क्षणिकत्वं बाध्यतेऽध्यक्षात्‌ ॥126॥
अपि चैवमेकसमये स्यादेक: कश्चिदेव तत्र गुण: ।
तन्नाशादन्यतरः स्यादिति युगपन्न सन्त्यनेकगुणाः ॥127॥
तदसद्यतः प्रमाणदृष्टान्तादपि च बाधित: पक्ष: ।
स यथा सहकारफले युगपद्वर्णादिविद्यमानत्वात्‌ ॥128॥
अंथ चेदिति दोषभयान्नित्या: परिणामिनस्त इति पक्ष: ।
तत्‌किं स्यान्न गुणानामुत्पादादित्रयं समंन्‍यायात्‌ ॥129॥
अपि पूर्वं च यदुक्तं द्रव्यं किल केवलं प्रदेशा: स्यु: ।
तत्र प्रदेशवत्त्वं शक्तिविशेषश्च कोऽपि सोऽपि गुण: ॥130॥
तस्माद्गुणसमुदायो द्रव्यं स्यात्पूर्वसूरिभि: प्रोक्तम्‌ ।
अयमर्थ: खलु देशो विभज्यमाना गुणा एव ॥131॥

ननु चैवं सति नियमादिह पर्याया भवन्ति यावन्तः ।
सर्वे गुणपर्याया वाच्या न द्रव्यपर्या: केचित्‌ ॥132॥

तन्न यतोऽस्ति विशेष: सति च गुणानां गुणत्ववत्त्वेऽपि ।
चिदचिद्यथा तथा स्यात्‌ क्रियावती शक्तिरथ च भाववती ॥133॥
तत्र क्रिया प्रदेशो देशपरिस्पन्दलक्षणो वा स्थात्‌ ।
भावः शक्तिविशेषस्तत्परिणामोऽथवा निरंशांशै: ॥134॥
यतरे प्रदेशभागास्ततरे द्रव्यस्य पर्यया नाम्ना ।
यतरे च विशेषांशास्ततरे गुणपर्यया भवन्‍त्येव ॥135॥
तत एव यदुक्तचरं व्युच्छेदादित्रयं गुणानां हि ।
अनवद्यभिदं सर्व प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वात्‌ ॥136॥
अथ चैतल्लक्षणमिह वाच्यं वाक्यान्तरप्रवेशेन ।
आत्मा यथा चिदात्मा ज्ञानात्मा वा स एव चैकार्थ: ॥137॥
तद्वाक्यान्तरमेतद्यथा गुणाः सहभुवोऽपि चान्वयिनः ।
अर्थाच्चैकार्थत्वादर्थादेकार्थवाचकाः सर्वे ॥138॥
सह सार्धं च समं वा तत्र भवन्‍तीति सहभुवः प्रोक्ताः ।
अयमर्थो युगपत्ते सन्ति न पर्यायवत्‌क्रमात्मान: ॥139॥

तन्न यतो हि गुणेभ्यो द्रव्यं पृथगिति यथा निषिद्धत्वात् ॥140॥
ननु चैवमतिव्याप्तिः पर्यायेष्वपि गुणानुषंगत्वात् ।
पर्याय: पृथगिति चेत्सर्वं सर्वस्य दुर्निवारत्वात् ॥141॥
अनुरित्यव्युच्छिन्नप्रवाहरूपेण वर्तते यद्वा ।
अयतीत्ययगत्यर्थाद्धातोरन्वर्थतोऽन्वयं द्रव्यम्‌ ॥142॥
सत्ता सत्त्वं सद्वा सामान्यं द्रव्यमन्वयो वस्तु ।
अर्थो विधिरविशेषादेकार्थवाचका अमी शब्दाः ॥143॥
अयमन्वयोऽस्ति येषामन्वयिनस्ते भवन्ति गुणवाच्या: ।
अयमर्थो वस्तुत्वात् स्वत: सपक्षा न पर्ययापेक्षा: ॥144॥

ननु च व्यतिरेकित्वं भवतु गुणानां सदन्वयत्वेऽपि ।
तदनेकत्वप्रसिद्धौ भावव्यतिरेकतः सतामिति चेत्‌ ॥145॥

तन्न यतोऽस्ति विशेषो व्यतिरेकस्यान्वयस्य चापि यथा ।
व्यतिरेकिणो ह्यनेकेप्येकः स्यादन्वयी गुणो नियमात्‌ ॥146॥
स यथा चैको देश: स भवति नान्‍यो भवति स चाप्यन्य: ।
सोऽपि न भवति स देशो भवति स देशश्च देशव्यतिरेक: ॥147॥
अपि यश्चैको देशो यावदभिव्याप्य वर्तते क्षेत्रम् ।
तत्तत्त्क्षेत्रं नान्यद्भवति तदन्यश्च क्षेत्रव्यतिरेक: ॥148॥
अपि चैकस्मिन्‌ समये यकाप्यवस्था भवेन्न साप्यन्या ।
भवति च सापि तदन्या द्वितीयसमयेऽपि कालव्यतिरेकः ॥149॥
भवति गुणांशः कश्चित्‌ स भवति नान्‍यो भवति स चाप्यन्य: ।
सोऽपि न भवति तदन्यो भवति तदन्योऽपि भावव्यतिरेक: ॥150॥
यदि पुनरेवं न स्यात्‌स्यादपि चैवं पुनः पुन: सैष: ।
एकांशदेशमात्रं सब स्यात्तन्न बाधितत्वात्प्राक् ॥151॥
अयमर्थ: पर्यायाः प्रत्येकं किल यथैकशः प्रोक्ता: ।
व्यतिरेकिणो ह्यनेके न तथाऽनेकत्वतोऽपि सन्ति गुणा: ॥152॥
किन्त्वेकश: स्वबुद्धौ ज्ञानं जीव: स्वसर्वसारेण ।
अथ चैकशः स्वबुद्धौ दृग्वा जीव: स्वसर्वसारेण ॥153॥
तत एव यथाऽनेके पर्याया: सैष नेति लक्षणतः ।
व्यतिरेकिणश्च न गुणास्तथेति सोऽयं न लक्षणाभावात्‌ ॥154॥
तल्लक्षणं यथा स्याज्ज्ञानं जीवो य एव तावांश्च ।
जीवो दर्शनमिति वा तदभिज्ञानात्‌ स एव तावांश्च ॥155॥
एष क्रम: सुखादिषु गुणेषु वाच्यो गुरुपदेशाद्वा ।
यो जानाति स पश्यति सुखमनुभवतीति स एवं हेतोश्च ॥156॥
अथ चोद्दिष्टं प्रागप्यर्था इति संज्ञया गुणा वाच्या: ।
तदपि न रूढिवशादिह किन्त्वर्थाधौगिकं तदेवेति ॥157॥
स्यादृगिताविति धातुस्तद्रूपोऽयं निरुच्यते तज्ज्ञै: ।
अत्यर्थोनुगतार्थादनादिसन्तानरूपतोऽपि गुण: ॥158॥
अयमर्थ: सन्ति गुणा अपि किल परिणामिनः स्वतः सिद्धाः ।
नित्यानित्यत्वादप्युत्पादादित्रयात्मकाः सम्यक् ॥159॥
अस्ति विशेषस्तेषां सति च समाने यथा गुणत्वेऽपि ।
साधारणास्‍त एके केचिदसाधारणा गुणा: सन्ति ॥160॥
साधारणास्तु यतरे ततरे नम्ना गुणा हि सामान्याः ।
ते चाऽसाधारणका यतरे ततरे गुणा विशेषाख्या: ॥161॥
तेषामिह वक्तव्ये हेतु: साधारणैर्गुणैर्यस्मात् ।
द्रव्यत्वमस्ति साध्यं द्रव्यविशेषस्तु साध्यतेत्वितरै: ॥162॥
संदृष्टिः सदिति गुण: स यथा द्रव्यत्वसाधको भवति ।
अथ च ज्ञानं गुण इति द्रव्यविशेषस्य साधको भवति ॥163॥

उक्तं हि गुणानामिह लक्ष्यं तल्लक्षणं यथाऽऽगमतः ।
सम्प्रति पर्यायाणां लक्षयं तल्लक्षणं च वक्ष्याम: ॥164॥
क्रमवर्तिनो ह्यनित्या अथ च व्यतिरेकिणश्च पर्याया: ।
उत्पादव्ययरूपा अपि च ध्रौव्यात्मकाः कथञ्चिच्च ॥165॥
तत्र व्यतिरेकित्वं प्रायः प्रागेव लक्षितं सम्यक्‌ ।
अवशिष्टविशेषमितः क्रमतः संल्लक्ष्यते यथाशक्ति ॥166॥
अस्त्यत्र यः प्रसिद्ध: क्रम इति धातुश्च पादविक्षेपे ।
क्रमति क्रम इति रूपस्तस्य स्वार्थानतिक्रमादेष: ॥167॥
वर्तन्ते तेनयत: भवितुं शीलास्तथा स्वरूपेण ।
यदि वा स एव वर्ती येषां क्रमवर्तिनस्त एवार्थात्‌ ॥168॥
अयमर्थ: प्रागेकं जातं समुच्छिद्य जायते चैकः ।
अथ नष्टे सति तस्मिन्नन्योप्युत्पद्यते यथा देश: ॥169॥

ननु यद्यस्ति स भेदः श्ब्दकृतो भवतु वा तदेकार्थात् ।
व्यतिरेकक्रमयोरिह को भेदः पारमार्थिकस्त्विति चेत्‌ ॥170॥

तन्न यतोऽस्ति विशेष: सदंशधर्मे द्वयोः समानेऽपि ।
स्थूलेष्विव पर्यायेष्वन्तर्लीनाश्च पर्यया: सूक्ष्मा: ॥171॥
तत्र व्यतिरेकः स्यात्‌ परस्पराभावलक्षणेन यथा ।
अंशविभाग: पृथगिति सदृशांशानां सतामेव ॥172॥
तस्मात्‌ व्यतिरेकित्वं तस्य स्यात्‌ स्थूलपर्ययः स्थूलः ।
सोऽयं भवति न सोऽयं यस्मादेतावतैव संसिद्धि: ॥173॥
विष्कंभ:क्रम इति वा क्रमः प्रवाहस्य कारणं तस्य ।
न विवक्षितमिह किञ्चित्तत्र तथात्वं किमन्यथात्वं वा ॥174॥
क्रमवर्तित्वं नाम व्यतिरेकपुरस्सरं विशिष्टं च ।
स भवति भवति न सोऽयं भवति तथाथ च तथा न भवतीति ॥175॥

ननु तत्र किं प्रमाणं क्रमस्य साध्ये तदन्यथात्वे हि ।
सोऽयं यः प्राक् स तथा यथेति यः प्राक्तु निश्चयादिति चेत् ॥176॥

तन्न यतः प्रत्यक्षादनुभवविषयात्तथानुमानाद्वा ।
स तथेति च नित्यस्य न तथेत्यनित्यस्य प्रतीत्वात्‌ ॥177॥
अयमर्थः परिणामि द्रव्यं नियमाद्यथा स्वतः सिद्धम् ।
प्रतिसमयं परिणमते पुनः पुनर्वा यथा प्रदीपशिखा ॥178॥
इदमस्ति पूर्वपूर्वभावविनाशेन नश्यतोंशस्य ।
यदि वा तदुत्तरोत्तरभावोत्पादेन जायमानस्य ॥179॥
तदिदं यथा स जीवो देवो मनुजाद्भवन्नथाप्यन्यः ।
कथमन्यथात्वभावं न लभेत स गोरसोऽपि नयात्‌ ॥180॥

ननु चैवं सत्यसदपि किञ्चिद्वा जायते सदेव यथा ।
सदपि विनश्यत्यसदिव सदृशासदृशत्वदर्शनादितिचेत् ॥181॥
सदृशोत्पादो हि यथा स्यादुष्णः परिणमन्‌ यथा वह्नि: ।
स्यादित्यसदृशजन्मा हरितात्पीतं यथा रसालफलम्‌ ॥182॥

नैवं यतः स्वभावादसतो जन्म न सतो विनाशो वा ।
उत्पादादित्रयमपि भवति च भावेन भावतया ॥183॥
अयमर्थः पूर्वं यो भाव: सोप्युत्तरत्र भावश्च ।
भूत्त्वा भवनं भावो नष्टोत्पन्नो न भाव इह कश्चित्‌ ॥184॥
दृष्टान्तः परिणामी जलप्रवाहो य एव पूर्वस्मिन्‌ ।
उत्तरकालेऽपि तथा जलप्रवाहः स एव परिणामी ॥185॥
यत्तत्र विसदृशत्वं जातेरनतिक्रमात् क्रमादेव ।
अवगाहनगुणयोगाद्देशांशानां सतामेव ॥186॥
दृष्टान्तो जीवस्य लोकासंख्यातमात्रदेशाः स्युः ।
हानिर्वृद्धिस्तेषामवगाहनविशेषतो न तु द्रव्यात्‌ ॥187॥
यदि वा प्रदीपरोचिर्यथा प्रमाणादवस्थितं चापि ।
अतिरिक्तं न्‍यूनं वा गृहभाजनविशेषतोऽवगाहाच्च ॥188॥
अंशानामवगाहे दृष्टान्तः स्वांशसंस्थितं ज्ञानम्‌ ।
अतिरिक्तं न्यूनं वा ज्ञेयाकृति तन्मयान्र तु स्‍वांशै: ॥189॥
तदिदं यथा हि संविद्‌घटं परिच्छिन्ददिहैव घटमात्रम् ।
यदि वा सर्वं लोकं स्वयमवगच्छच्च लोकमात्रं स्यात्‌ ॥190॥
न घटाकारेपि चित: शेषांशानां निरन्वयो नाश: ।
लोकाकारेपि चित: नियतांशानां न चाऽसदुत्पत्ति ॥191॥
किन्तवस्ति च कोऽपि भुणोऽनिर्वचनीयः स्वतः सिद्ध: ।
नाम्ना चाऽगुरुलघुरिति गुरुलक्ष्य: स्वानुभूतिलक्ष्यो वा ॥192॥

ननु चैवं सत्यर्थादुत्पादादित्रयं न संभवति ।
अपि नोपादानं किल कारणं न फलं तदनन्यात्‌ ॥193॥
अपिच गुणः स्वांशानामपर्षे दुर्बलः कथं न स्थात्‌ ।
उत्कर्षे बलवानिति दोषोऽयं दुर्जयो महानिति चेत् ॥194॥

तन्न यतः परिणामी द्रव्यं पूर्वं निरूपितं सम्यक् ।
उत्पादादित्रयमपि सुघटं नित्येऽथ नाप्यनित्येर्थे ॥195॥
जाम्बूनदे यथा सति जायन्ते कुंण्डलादयो भावाः ।
अथ सत्सु तेषु नियमादुत्पादादित्रयं भवत्येव ॥196॥
अनया प्रक्रियया किल बोद्धव्यं कारणं फलं चैव ।
यस्मादेवास्य सतस्तद्‌-द्वयमपि भवत्येतत्‌ ॥197॥
आस्तामसदुत्पादः सतो विनाशस्तदन्वयादेशात्‌ ।
स्थूलत्वं च कृशत्वं न गुणस्य च निजप्रमाणत्वात्‌ ॥198॥
इति पर्यायाणामिह लक्षणमुक्तं यथास्थितं चाथ ।
उत्पादादित्रयमपि प्रत्येकं लक्ष्यते यथाशक्ति ॥199॥
उत्पादस्थितिभङ्गा पर्यायाणां भवन्ति किल न सतः ।
ते पर्याया द्रव्यं तस्माद्-द्रव्यं हि तत्त्रितयम्‌ ॥200॥
तत्रोत्पादोऽवस्था प्रत्यग्रं परिणतस्य तस्य सतः ।
सदसद्भावनिषद्धं तदतद्भावत्ववन्नयादेशात्‌ ॥201॥
अपि च व्ययोपि न सतो व्ययोप्यवस्थाव्ययः सतस्तस्य ।
प्रध्वंसाभाव: स च परिणामित्वात्‌सतोप्यवश्यं स्यात् ॥202॥
ध्रौव्यं सत: कथंचित्‌ पर्यायार्थाच्च केवलं न सतः ।
उत्पादव्ययवदिदं तच्चैकांशं न सर्वदेशं स्यात्‌ ॥203॥
तद्भावाव्ययमिति वा ध्रौव्यं तत्रापि सम्यगयमर्थः ।
यः पूर्वं परिणामो भवति हि पश्चात्‌ स एव परिणाम: ॥204॥
पष्पस्य यथा गन्धः परिणामः परिणमंश्च गन्धगुण: ।
नापरिणामी गन्धो न च निर्गन्धाद्धि गन्धवत्पुष्पम्‌ ॥205॥
तत्रानित्यनिदानं ध्वंसोत्पादद्वयं सतस्तस्य ।
नित्यनिदानं ध्रुवमिति तत्त्रयमप्यंशभेद: स्यात् ॥206॥

न च सर्वथा हि नित्यं किञ्चित्सत्त्वं गुणो न कश्चिदिति ।
तस्मादतिरिक्तौ द्वो परिणतिमात्रौ व्ययोत्पादौ ॥207॥

सर्वं विप्रतिपन्नं भवति तथा सति गुणो न परिणाम: ।
नापि द्रव्यं न सदिति पृथक्त्वदेशानुषङ्गत्वात्‌ ॥208॥
अपि चैतद्दूषणमिह यन्नित्यं तद्धि नित्यमेव तथा ।
यदनित्यं तदनित्यं नैकस्यानेकधर्मत्वम्‌ ॥209॥
अपि चैकमिदं द्रव्यं गुणोयमेवेति पर्ययोऽयं स्यात् ।
इति काल्पनिको भेदो न स्याद-द्रव्यान्तरत्ववन्नियमात्‌ ॥210॥

ननु भवतु वस्तु नित्यं गुणाश्च नित्या भवन्तु वार्धिरिव ।
भावा: कल्लोलादिवदुत्पन्नध्वंसिनो भवन्त्विति चेत् ॥211॥

तन्न यतो दृष्टान्त: प्रकृतार्थस्यैव वाधको भवति ।
अपि तदनुक्तस्यास्य प्रकृतविपक्षस्य साधकत्वाच्च ॥212॥
अर्थान्तरं हि न सतः परिणामेभ्यो गुणस्य कस्यापि ।
एकत्वाज्जलघेरिव कलितस्य तरङ्गमालाभ्यः ॥213॥
किन्तु य एव समुद्रस्तङ्गमाला भवन्ति ता एव ।
यस्मात्स्वयं स जलधिस्तरङ्गरूपेण परिणमति ॥214॥
तस्मात्स्वयमुत्पादः सदिति ध्रौव्यं व्ययोपि वा सदिति ।
न सतोऽतिरिक्त एव हि व्युत्पादो वा व्ययोपि वा ध्रौव्यम् ॥215॥
यदि वा शुद्धत्वनयान्नाप्युत्पादो व्ययोपि न ध्रौव्यम् ।
गुणश्च पर्यय इति वा न स्याच्च केवलं सदिति ॥216॥
अयमर्थो यदि भेद: स्यादुन्मज्जति तदा हि तत्‌त्रितयम् ।
अपि तत्-त्रितयं निमज्जति यदा निमज्जति स मूलतो भेद: ॥217॥

ननु चोत्पादध्वंसौ द्वावप्यंशात्मकौ भवेतां हि ।
ध्रौव्यं त्रिकालविषयं तत्कथमंशात्मकं भवेदिति चेत्‌ ॥218॥

नैवं यतस्रयोंशा: स्वयं सदेवेति वस्तुतो न सतः ।
नैवार्थान्तरवदिदं प्रत्येकमनेकमिह सदिति ॥219॥
तत्रैतदुदाहरणं यद्युत्पादेन लक्ष्यमाणं सत्‌ ।
उत्पादेन परिणतं केवलमुत्पादमात्रमिह वस्तु ॥220॥
यदि वा व्ययेन नियतं केवलमिह सदिति लक्ष्यमाणं स्यात्‌ ।
व्ययपरिणतं च सदिति व्ययमात्रं किल कथं हि तन्न स्यात् ॥221॥
ध्रौव्येण परिणतं सद्यदि वा ध्रौव्येण लक्ष्यमाणं स्यात्‌ ।
उत्पादव्ययवदिदं स्यादिति तद् ध्रौव्यमात्रं सत्‌ ॥222॥
संदृष्टिर्मृद्‌-द्रव्यं सता घटेनेह लक्ष्यमाणं सत्‌ ।
केवदमिह घटमात्रमसता पिण्डेन पिण्डमात्रं स्यात् ॥223॥
यदि वा तु लक्ष्यमाणं केवलमिह मृच्च मृत्तिकात्त्वेन ।
एवं चैकस्य सतो व्युत्पादादित्रयश्च तत्रांशा: ॥224॥
न पुनः सतो हि सर्गः केनचिदंशैकभागमात्रेण ।
संहारो वा ध्रौव्यं वृक्षे फलपुष्पपत्रवन्न स्यात्‌ ॥225॥

ननु चोत्पादादित्रयमंशानामथ किमंशिनो वा स्यात् ।
अपि किं सदंशमात्रं किमथांशमसदस्ति पृथगिति चेत् ॥226॥

तन्न यतोऽनेकान्तो बलवानिह खलु न सर्वथैकान्त: ।
सर्वं स्यादविरुद्धं तत्पूर्वं तद्विना विरुद्धं स्यात्‌ ॥227॥
केवलमंशानामिह नाप्युत्पादो व्ययोपि न ध्रौव्यम् ।
नाप्यंशिनस्रयं स्यात्‌ किमुतांशेनांऽशिनो हि तत्त्रितयम्‌ ॥228॥

ननु चोत्पादध्वंसौ स्यातामन्वर्थतोऽथ वाङ्गमात्रात्‌ ।
दृष्टविरुद्धत्वादिह ध्रुवत्वमपि चैकस्य कथमिति चेत्‌ ॥229॥

सत्यं भवति विरुद्धं क्षणभेदो यदि भवेत्‌ त्रयाणां हि ।
अथवा स्वयं सदेव हि नश्यत्युत्पद्यते स्वयं सदिति ॥230॥
क्वापि कुतश्चित्‌ किञ्चित्‌ कस्यापि कथञ्चनापि तन्न स्यात्‌ ।
तत्साधकप्रमाणाभावादिह सोऽप्यदृष्टान्तात्‌ ॥231॥

ननु च स्वावसरे किल सर्ग: सर्गेकलक्षणत्वात् स्यात् ।
संहारः स्वावसरे स्यादिति संहारलक्षणत्वाद्वा ॥232॥
ध्रौव्यं चात्मावसरे भवति ध्रौव्यैकलक्षणात्तस्य ।
एवं लक्षणभेदः स्याद्बीजाङ्कुरपादपत्त्ववत्त्वितिचेत् ॥233॥

तन्न यतः क्षणभेदो न स्यादेकसमयमात्रं तत् ।
उत्पादादित्रयमपि हेतोः संदृष्टितोऽपि सिद्धत्वात्‌ ॥234॥
अथ तद्यथा हि बीजं बीजावसरे सदेव नासदिति ।
तत्र व्ययो न सत्वाद्-व्ययश्च तस्मात्सदङ्कुरावसरे ॥235॥
बीजावस्थायामपि न स्यादङ्कुरभवोऽस्ति वाऽसदिति ।
तस्मादुत्पादः स्यात्स्वावसरे चाङ्कुरस्य नान्यत्र ॥236॥
यदि वाबीजाङ्कुरयोरविशेषात्‌ पादपत्वमिति वाच्यम्‌ ।
नष्टोत्पन्नं न तदिति नष्टोत्पन्नं च पर्ययाभ्यां हि ॥237॥
आयातं न्यायबलादेतद्यत्रितयमेककालं स्यात्‌ ।
उत्पन्नमङ्कुरेण च नष्टं बीजेन पादपत्वं तत्‌ ॥238॥
अपि चाङ्कुरसृष्टेरिह य एव समयः स बीजनाशस्य ।
उभयोरप्यात्मत्वात्‌ स एव कालश्च पादपत्त्वस्य ॥239॥
तस्मादनवद्यमिदं प्रकृतं तत्त्वस्य चैकसमये स्यात्‌ ।
उत्पादादित्रयमपि पर्यायार्थान्न सर्वथापि सतः ॥240॥

भवति विरुद्धं हि तदा यदा सतः केवलस्य तत्‌त्रितयम्‌ ।
पर्ययनिरपेक्षत्वात्‌ क्षणभेदोपि च तदैव सम्भवति ॥241॥
यदि वा भवति विरुद्धं तदा यदाप्येकपर्ययस्य पुनः ।
अस्त्युत्पादो यस्य व्ययोपि तस्यैव तस्‍य वै ध्रौव्यम्‌ ॥242॥

प्रकृतं सतो विनाश: केनचिदन्येन पर्ययेण पुनः ।
केनचिदन्येन पुन: स्यादुत्पादो ध्रुवं तदन्येन ॥243॥
संदृष्टि पादपवत्‌ स्वयमुत्पन्नः सदङ्कुरेण यथा ।
नष्टो बीजेन पुनर्ध्रुवमित्युभयत्र पादपत्वेन ॥244॥
न हि बीजेन विनष्टः स्यादुत्पन्नश्च तेन बीजेन ।
ध्रौव्यं बीजेन पुनः स्यादित्यध्यक्षपक्षबाध्यत्वात्‌ ॥245॥
उत्पादव्यययोरपि भवति यदात्मा स्वयं सरेवेति ।
तस्मादेतद्-द्वयमपि वस्तु सदेवेति नान्यदस्ति सत: ॥246॥
पर्यायादेशत्वादस्त्युत्पादो व्ययोऽस्ति च ध्रौव्यम् ।
द्रव्यार्थादेशत्वान्नाप्युत्पादो व्ययोऽपि न धौव्यम्‌ ॥247॥

ननु चोत्पादेन सता कृतमसतैकेन वा व्ययेनाऽथ ।
यदि व ध्रौव्येण पुनर्यदवश्यं तत्त्रयेण कथमिति चेत् ॥248॥

तत्र यदविनाभाव: प्रादुर्भावध्रवव्ययानां हि ।
यस्मादेकेन विना न स्यादितरद्वयं तु तन्नियमात्‌ ॥249॥
अपि च द्वाभ्यां ताभ्यामन्यतमाभ्यां बिना न चान्यतरत्‌ ।
एकं वा तदवश्यं तत्रयमिह वस्तुसंसिद्ध्यै ॥250॥
अथ तद्यथा विनाश: प्रादुर्भावं विना न भावीति ।
नियतमभावस्य पुनर्भावेन पुरस्सरत्वाच्च ॥251॥
उत्पादोपि न भावी व्ययं विना वा तथा प्रतीतत्वात् ।
प्रत्यग्रजन्मनः किल भावस्याभावतः कृतार्थत्वात्‌ ॥252॥
उत्पादध्वंसौ वा द्वावपि न स्तो विनापि तद्-धौव्यम् ।
भावस्याऽभावस्य च वस्तुत्वे सति तदाश्रयत्वाद्वा ॥253॥
अपि च ध्रौव्यं न स्यादुत्पादव्ययद्वयं विना नियमात्‌ ।
यदिह विशेषाभावे सामान्यस्य च सतोप्यभावत्वात् ॥254॥
एवं चोत्पादादित्रयस्य साधीयसी व्यवस्थेह ।
नैवान्यथाऽन्यनिह्नववदतः स्वस्यापि घातकत्वाच्च ॥255॥

अथ तद्यथा हि सर्गं केवलमेकं हि मृगयमाणस्य ।
असदुत्पादो वा स्यादुत्पादो वा न कारणाभावात्‌ ॥256॥
अप्यथ लोकयतः किल संहारं सर्गपक्षनिरपेक्षम् ।
भवति निरन्वयनाश: सतो न नाशोऽथवाप्यहेतुत्वात्‌ ॥257॥
अथ न ध्रौव्यं केवलमेकं किल पक्षमध्यवसतश्च ।
द्रव्यमपरिणामि स्यात्तदपरिणामाच्च नापि तद्‌-धौव्यम्‌ ॥258॥
अथ च ध्रौव्योपेक्षितमुत्पादादिद्वयं प्रमाणयतः ।
सर्वं क्षणिकमिवैतत् सदभावे वा व्ययो न सर्गश्च ॥259॥
एतद्दोषभयादिह प्रकृतं चास्तिक्यमिच्छता पुंसा ।
उत्पादादीनामयमविनाभावोऽवगन्तव्य: ॥260॥

उक्तं गुणपर्ययवद्द्रव्यं यत्तद्‌ व्ययादियुक्तं सत्‌ ।
अथ वस्तुस्थितिरिह किल वाच्याऽनेकान्तबोधशुद्ध्यर्थम् ॥261॥
स्यादस्ति च नास्तीति च नित्यमनित्यं त्वनेकमेकं च ।
तदतच्चेति चतुष्टययुग्मैरिव गुम्फितं वस्तु ॥262॥
अथ तद्यथा यदस्ति हि तदेव नास्तीति तच्चतुष्कं च ।
द्रव्येण क्षेत्रेण च कालेन तथाथ वाऽपि भावेन ॥263॥

एका हि महासत्ता सत्ता वा स्यादवान्तराख्या च ।
न पृथक्प्रदेशवत्वं स्वरूपभेदोऽपि नानयोरेव ॥264॥
किन्तु सदित्यभिधानं यत्स्यात्सर्वार्थसार्थसंस्पर्शि ।
सामान्यग्राहकत्वात् प्रोक्ता सन्मात्रतो महासत्ता ॥265॥
अपिऽचावान्तरसत्ता सद्‌द्रव्यं सनगुणश्च पर्याय: ।
सच्चोत्पादध्वंस: सदिति धौव्यं किलेति विस्तार: ॥266॥

अयमर्थो वस्तु यदा सदिति महासत्तयावधार्येत ।
स्यात्तदवान्तरसत्तारूपेणाभाव एव न तु मूलात्‌ ॥267॥
अपि चाऽवान्तरसत्तारूपेण यदावधार्यते वस्तु ।
अपरेण महासत्तारुपेणाभाव एव भवति तदा ॥268॥
दृष्टान्तः स्पष्टोऽयं यथा पटो द्रव्यमस्ति नास्तीति ।
पटशुक्लत्वादीनामन्यतमस्याविवक्षितत्वाच्च ॥269॥

क्षेत्रं द्विधावधानात्‌ सामान्यमथ च विशेषमात्रं स्यात् ।
तत्र प्रदेशमात्रं प्रथमं प्रथमेतरं तदंशमयम्‌ ॥270॥
अथ केवलं प्रदेशात प्रदेशमात्रं यदेष्यते वस्तु ।
अस्ति स्वक्षेत्रतया तदंशमात्राऽविवक्षितत्वान्न ॥271॥
अथ केवलं तदंशात्तावन्मात्राद्यदेष्यते वस्तु ।
अस्त्यंशविवक्षितया नास्ति च देशाविवक्षितत्वाच्च ॥272॥
संदृष्टि:पटदेश: क्षेत्रस्थानीय एव नास्त्यस्ति ।
शुक्लादितन्तुमात्रादन्‍यतरस्याविवक्षितत्वाद्वा ॥273॥

कालो वर्तनमिति वा परिणमनं वस्तुन: स्वभावेन ।
सोऽपि पूर्ववद्‌द्वयमिह सामान्यविशेषरूपत्वात्‌ ॥274॥
सामान्यं विधिरूपं प्रतिषेधात्मा भवति विशेषश्च ।
उभयोरन्यतरस्यावमग्नोन्मग्नत्वादस्ति नास्तीति ॥275॥
तत्र निरंशो विधिरिति स यथा स्वयं सदेवेति ।
तदिह विभज्य विभागै: प्रतिषेधश्चांशकल्पनं तस्य ॥276॥
तदुदाहरणं सम्प्रति परिणमनं सत्तयावधार्येत ।
अस्ति विवक्षितत्वादिह नास्त्यंशस्याऽविवक्षया तदिह ॥277॥
संदृष्टि: पटपरिणतिमात्रं कालायतस्वकालतया ।
अस्ति च तावन्मात्रान्नास्ति पटस्तन्तुशुक्लरूपतया ॥278॥

भाव: परिणाम: किल स चैव तत्त्वस्वरूपनिष्पत्ति: ।
अथवा शक्तिसमूहो यदि वा सर्वस्वसारः स्यात्‌ ॥279॥
स विभक्तो द्विविध: स्यात्सामान्यात्मा विशेषरूपश्च ।
तत्र विवक्ष्यो मुख्य: स्यात्स्वभावोऽथ गुणोहि परभाव: ॥280॥
भाव का सामन्य और विशेष रूप-
सामान्यं विधिरेव हि शुद्ध: प्रतिषेधकश्च निरपेक्ष: ।
प्रतिषेधो हि विशेषः प्रतिषेध्य: सांशकश्च सापेक्ष: ॥281॥
अयमर्थो वस्तुतया सत्सामान्यं निरंशकं यावत्‌ ।
भक्तं तदिह विकल्पैर्द्रव्याद्यैरुच्यते विशेषश्च ॥282॥
तस्मादिदमनवद्यं सर्वं सामान्यतो यदाप्यस्ति ।
शेषविशेषविवक्षाभावादिह तदैव तन्नास्ति ॥283॥
यदि वा सर्वमिदं यद्विवक्षितत्वाद्विशेषतोऽस्ति यदा ।
अविवक्षितसामान्यात्तदैव तन्नास्ति नययोगात्‌ ॥284॥

तत्र विवक्ष्यो भाव: केवलमस्ति स्वभावमात्रतया ।
अविवक्षितपरभावाभावतया नास्ति सममेव ॥285॥
सर्वत्र क्रम एष द्रव्ये क्षेत्रे तथाऽथ काले च ।
अनुलोमप्रतिलोमैरस्तीति विवक्षितो मुख्य: ॥286॥
संदृष्टि: पटभाव: पटसारों वा पटस्य निष्पत्तिः ।
अस्त्यात्मना च तदितरघटादिभावाऽविवक्षया नास्ति ॥287॥

अपि चैवं प्रक्रियया नेतव्या: पञ्चशेषभङ्गाश्च ।
वर्णवदुक्तद्वयमिह पटवच्छेषास्तु तद्योगात्‌ ॥288॥

ननु चान्यतरेण कृतं किमथ प्रायः प्रयासभारेण ।
अपि गौरवप्रसंगादनुपादेयाच्च वाखिलसितत्वात्‌ ॥289॥
अस्तीति च वक्तव्यं यदि वा नास्‍तीति तत्त्वसंसिद्ध्यै ।
नोपादानं पृथगिह युक्तं तदनर्थकादिति चेत् ॥290॥

तन्न यतः सर्वं स्वं तदुभयभावाध्यवसितमेवेति ।
अन्यतरस्य विलोपे तदितरभावस्य निह्नवापत्ते: ॥291॥
स यथा केवलमन्वयभात्रं वस्तु प्रतीयमानोपि ।
व्यतिरेकाभावे किल कथमन्वयसाधकश्च स्यात्‌ ॥292॥

ननु का नो हानि: स्यादस्तु व्यतिरेक एव तद्वदपि ।
किन्त्वन्वयो यथाऽस्ति व्यतिरेकोप्यस्ति चिदचिदिव ॥293॥
यदि वा स्यान्मतं ते व्यतिरेके नान्वयः कदाप्यस्ति ।
न तथा पक्षच्युतिरिह व्यतिरेकोप्यन्वये यतो न स्यात्‌ ॥294॥
तस्मादिदमनवद्यं केवलमयमन्वयो यथास्ति तथा ।
व्यतिरेकोस्त्यविशेषादेकोक्त्या चैकश: समानतया ॥295॥
दृष्टांतोप्यस्ति घटो यथा तथा स्वस्वरूपतोस्ति पट: ।
न घट: पटेऽथ न पटो घटेपि भवतोऽथ घटपटाविह हि ॥296॥
न पटाभावो हि घटो न पटाभावे घटस्य निष्पत्ति: ।
न घटाभावो हि पट: पटसर्गो वा घटव्ययादिति चेत्‌ ॥297॥
तत्किं व्यतिरेकस्यभावेन विनाऽन्वयोपि नास्तीति ।
अस्त्यन्वयः स्वरूपादिति वक्तुं शक्यते यतस्त्विति चेत्‌ ॥298॥

तन्न यतः सदिति स्यादद्वैतं द्वैतभावभागपि च ।
तत्र विधौ विधिमात्रं तदिह निषेधे निषेधमात्रं स्यात्‌ ॥299॥
नहिं किंचिद्विधिरुपं किञ्चित्तच्छेषतो निषेधांशम् ।
आस्तां साधनमस्मिन्नाम द्वैतं न निर्विशेषत्वात्‌ ॥300॥

न पुनर्द्रव्यान्तरवत्संज्ञा भेदोप्पवाधितो भवति ।
तत्र विधौ विधिमात्राच्छेषविशेषादिलक्षणाभावात्‌ ॥301॥

अपि च निषिद्धत्वे सति नहि वस्तुत्वं विधेरभावत्वात् ।
उभयात्मकं यदि खलु प्रकृतं न कथं प्रमीयेत् ॥302॥

तस्मद्विधिरूपं वा निर्दिष्टं सन्निषेधरूपं वा ।
संहत्यान्यतरत्वादन्यतरे सन्निरूप्यते तदिह ॥303॥

दृष्टान्तोऽत्र पटत्वं यावन्निर्दिष्टमेव तन्तुतया ।
तावन्न पटो नियमाद्‌ दृश्यन्ते तन्‍तवस्तथाऽध्यक्षात्‌ ॥304॥
यदि पुनरेव पटत्व॑ तदिह तथा दृश्यते न तन्तुतया ।
अपि संग्रह्य समन्‍तात्‌ पटोयमिति दृश्यते सद्भिः ॥305॥

इत्यादिकाश्च बहवो विद्यन्ते पाक्षिका हि दृष्टान्ताः ।
तेषामुभयान्गत्वान्नहि कोपि कदा विपक्ष: स्यात्‌ ॥306॥

अयमर्थो विधिरेव हि युक्तिवशात्स्पात्स्वयं निषेधात्मा ।
अपि च निषेधस्तद्विधिरूपः स्यात्स्वयं हि युक्तिवशात्‌ ॥307॥

इति विन्दन्निह तत्त्वं जैन: स्यात्कोऽपि तत्त्ववेदीति ।
अर्थात्स्यात्स्याद्वादी तदपरथा नाम सिंहमाणवक: ॥308॥

ननु सदिति स्थायि यथा सदिति तथा सर्वकालसमयेषु ।
तत्र विवक्षितसमये तत्स्यादथवा न तदिदमिति चेत्‌ ॥309॥

सत्यं तत्रोत्तरमिति सन्मात्रापेक्षया तदेवेदम् ।
न तदेवेदं नियमात्‌ सदवस्थापेक्षया पुनः सदिति ॥310॥

ननु तदतदोर्द्वयोरिह नित्यानित्यत्वयोर्द्वयोरेव ।
को भेदो भवति मिथो लक्षणलक्ष्यैकभेदभिन्नत्वात्‌ ॥311॥

नैवं यतो विशेष: समयात्परिणमति वा न नित्यादौ ।
तदतद्भावविचारे परिणामो विसदृशोऽथ सदृशो वा ॥312॥

ननु सन्नित्यमनित्यं कथंचिदेतावतैव तत्सिद्धि: ।
तत्किं तदतद्भावाभावविचारेण गौरवादिति चेत्‌ ॥313॥

नैवं तदतद्भावाभावविचारस्य निह्ववे दोषात्‌ ।
नित्यानित्यात्मनि सति सत्यपि न स्यात्‌ क्रियाफलं तत्त्वम्‌ ॥314॥

अयमर्थो यदि नित्यं सर्वं सत्‌ सर्वथेति किल पक्षः ।
न तथा कारणकार्ये, कारकसिद्धिस्तु विक्रियाभावात्‌ ॥315॥

यदि वा सदानित्यं स्यात्सर्वस्वं सर्वथेति किल पक्षः ।
न तथा क्षणिकत्वादिह क्रियाफलं कारकाणि तत्त्वं च ॥316॥

अपि नित्यानित्यात्मनि सत्यपि सति वा न साध्यसंसिद्धिः ।
तदतद्भावाभावैर्विना न यस्माद्विशेषनिष्पत्तिः ॥317॥

अथ तद्यथा यथा सत्परिणममानं यदुक्तमस्तु तथा ।
भवति समीहितसिद्धिर्विना न तदतद्विवक्षया हि यथा ॥318॥

अपि परिणममानं सन्नतदेतत्‌ सर्वथाऽन्यदेवेति ।
इति पूर्वपक्षः किल विना तदेवेति दुर्निवारः स्पात्‌ ॥319॥
अपि परिणतं यथा सद्दीपशिखा सर्वथा तदेव यथा ।
इति पूर्वपक्षः किल दुर्वारः स्याद्विना न तदिति नयात्‌ ॥320॥

ननु भवति सर्वथैव हि परिणामो विसदृशोऽथ सदृशो वा ।
ईहितसिद्धिस्तु सतः परिणामित्त्वाद्यथाकथश्चिद्वै ॥322॥

तन्‍न यतः परिणामः सन्नपि सदृशैकपक्षतो न तथा ।
न समर्थश्चार्थकृते नित्यैकान्तादिपक्षवत्‌ सदृशात्‌ ॥323॥
नापीष्टः संसिद्ध्यै परिणामो विसदृशैकपक्षात्म: ।
क्षणिकैकान्तवदसतः प्रादुर्भावात्‌ सतो बिनाशाद्वा ॥324॥
एतेन निरस्तोऽभूत् क्‍लीवत्वादात्मनो ऽपराद्वतया ।
तदतद्भावाभावापन्हववादी विबोध्यते त्वधुना ॥325॥

तदतद्भावनिबद्धो यः परिणामः सतः स्वभावतया ।
तद्दर्शनमधुना किल दृष्टान्तपुरस्सरं वक्ष्ये ॥326॥
जीवस्य यथा ज्ञानं परिणामः परिणमंस्‍तदेवेति ।
सदृशस्योद्दाह्रतिरिति जातेरनतिक्रमत्वतो वाच्या ॥327॥
यदि वा तदिह ज्ञानं पारिणामः परिणमन्न तदिति यतः ।
स्वावसरे यत्सत्त्वं तदसत्त्वं परत्र नययोगात्‌ ॥328॥
अन्नापि च संदृष्टिः सन्ति च परिणामतोपि कालांशाः ।
जातेरनतिक्रमतः सदृशत्वनिबन्धना एव ॥329॥
अपि नययोगाद्विसदृशसाधनसिद्ध्यै त एव कालांशाः ।
समयः समयः समयः सोपीति बहुप्रतीतित्वात्‌ ॥330॥
अतदिदमिदप्रतीदों क्रियाफल कारकाणि द्वेतुरिति ।
तदिदं स्यादिह संविदि हि हेतुस्तत्त्वं हि चेन्मिथः प्रेम ॥ 331॥
अयमर्थ: सदसद्वत्तदतदपि च विधिनिषेधरूपं स्यात्‌ ।
न पुननिरपेक्षतया तद्-द्वयमपि तत्त्वमुभयतया ॥332॥

रूपनिदर्शनमेतत्तदिति यदा केवलं विधिर्मुख्यः ।
अतदिति गुणो पृथक्त्वाटन्मात्रं निरवेशतया ॥333॥
अतदिति विधिर्विवक्ष्यो मुख्य:स्यात्‌ केवलं यदादेशात्‌ ।
तदिति स्वतो गुणत्वादविवक्षितमित्यतन्मात्रम् ॥334॥

शेषविशेषाख्यानं ज्ञातव्यं चोक्तवक्ष्यमाणतया ।
सूत्रे पदानुवृत्तिर्ग्राह्या सूत्रान्तरादिति न्‍यायात्‌ ॥335॥

ननु किं नित्यमनित्यं किमथोभयमनुभयं च तत्त्वं स्यात्‌ ।
व्यस्तं किमथ समस्तं क्रमतः किमथाक्रमादेतत्‌ ॥336॥

सत्त्वं स्वपरनिहत्यै सर्वं किल सर्वथेति पदपू्र्वं ।
स्वपरोपकृतिनिमित्तं सर्वं स्यात्स्यात्पदान्कितं तु पदम् ॥337॥
अथ तद्यथा यथा सत्स्वतोस्ति सिद्धं तथा च परिणामि ।
इति नित्यमथानित्यं सच्चैकं द्विस्स्वभावतया ॥338॥
अयमर्थो वस्तु यदा केवलमिह दृश्यते न परिणामः
नित्यं तदव्ययादिह सर्वं स्यादन्वयार्थनययोगात् ॥339॥
अपि च यदा परिणामः केवलमिह दृश्यते न किल वस्तु ।
अभिनवभावानभिनवभावाभावादनित्यमंशनयात्‌ ॥340॥

ननु चैकं सदिति यथा तथा च परिणाम एव तद् द्वैतम्‌ ।
वक्तुं क्षममन्यतरं क्रमतो हि समं न तदिति कुतः ॥341॥

अथ किं कखादिवर्णाः सन्ति यथा युगवदेव तुल्यतया ।
वक्ष्यन्ते क्रमतस्ते क्रमवर्तित्वाद्-ध्वनेरिति न्‍यायात्‌ ॥342॥

अथ किं खरतरदृष्टया विन्ध्यहिमाचलयुगं यथास्ति तथा ।
भवतु विवक्ष्यो मुख्यो विवक्तुरिच्छावशाद्गुणो ऽन्‍यतरः ॥343॥

अथ चेकः कोपि यथा सिंहः साधुर्विवक्षितो द्वेधा ।
सत्परिणामोपि तथा भवति विशेषणविशेष्यवत्‌किमिति ॥344॥

अथ किमनेकार्थत्वादेकं नामद्वयान्कितं किंचित् ।
अग्निर्वैश्वानर इव सव्येतरगोविषाणवत्‌ किमथ ॥345॥

अथ किं काल विशेषादेकः पूर्वं ततोऽपरः पश्चात्‌ ।
आमानामविशिष्टं पृथिवीत्व॑ तद्यथा तथा कमिति ॥346॥

अथ कि कालक्रमतोप्युत्पन्नं वर्तमानमिव चास्ति ।
भवति सपत्नीद्वयमिह यथा मिथः प्रत्यनीकतया ॥347॥

अथ किं ज्येष्ठकनिष्ठभ्रात्रद्वयमिव मिथः सपक्षतया ।
किमथोपसुन्दसुन्दमल्लन्यायात्किलेतरेतरस्मात्‌ ॥348॥

केवल मुपचारादिह भवति परत्वापरत्ववत्किमथ ।
पूर्वापरदिग्द्वैतं यथा तथा द्वैतमिदमपेक्षतया ॥349॥

किमथाधाराधेयन्यायादिह कारकादि द्वैतमिव ।
स यथा घटे जल॑ स्यान्न स्पादिह जले घटः कश्चीत्‌ ॥350॥

अथ किं बीजांकुरवत्कारणकार्यद्वयं यथास्ति तथा ।
स यथा योनीभूतं ततत्त्रैकं योनिजं तदन्यतरम्‌ ॥351॥

अथ किं कनकोपलवत्‌ किंचित्स्वं किंचिदस्वमेव यतः ।
ग्राह्यं स्वं सारतया तदितरमस्वं तु हेयमसारतया ॥352॥

अथ किं वागर्थद्वयमिव सम्पृक्तं सदर्थसंसिद्धयै ।
पानकवत्तन्रियमादर्थाभि व्यन्जकं द्वैतात्‌ ॥353॥

अथ किमवश्यतया तद्वक्तवयं स्यादनन्यथासिद्धे: ।
भेरी दन्डवदुभयोः संयोगादिव विवक्षितः सिद्धयेत्‌ ॥354॥

अथ किमुदासीनतया वक्तव्यं वा यथारुचित्वान्न ।
यदपूर्णन्यायादप्यन्यतरेणेह साध्यसंसिद्धे: ॥355॥

अथ किमुपादानतया स्वार्थं सृजीत कंचिदन्यतमः ।
अपरः सहकारितया प्रकृतं पुष्णाति मित्रवत्तदिति ॥356॥

शत्रु वदादेश: स्यात्तद्वत्तद्-द्वैतमेव किमिति यथा ।
एकं विनाश्य मूलादन्यतमः स्वयमुदेति निरपेक्ष: ॥357॥

अथ किं वैमुख्यतया विसन्धिरूपं द्वयं तदर्थकृते ।
वामेतरकरवर्त्तितरज्जू युग्मं यथास्वमिदमिति चेत्‌ ॥358॥

नैवमदृष्टान्तत्वात् स्वेतरपक्षो भयस्य घातित्वात्‌ ।
नाचरते मन्दोऽपि च स्वस्य विनाशाय कश्चिदेव यतः ॥359॥

तत्र मिथस्सापेक्षधर्मद्वयदेशिन: प्रमाणस्य ।
मा भूदभाव इति न हि दृष्टान्तो वर्णपंक्तिरित्यत्र ॥360॥

अपि च प्रमाणाभावे न हि नयपक्षः क्षमः स्वरक्षायै ।
वाक्यविवक्षाभावे पदपक्ष: कारकोपि नार्थकृते ॥361॥

संस्कारस्य वशादिह पदेषु वाक्यप्रतीतिरिति चेद्वै ।
वाच्यं प्रमाणमात्रं न नया ह्युक्तत्य दुर्निवारत्वात्‌ ॥362॥
अथ चैवं सति नियमाद्‌ दुर्वारं दूषणद्वयं भवति ।
नयपक्षच्युतिरिति वा क्रमवर्तित्वाद्ध्वनेरहेतुत्वम् ॥363॥

विन्ध्यहिमाचलयुग्मं दृष्टान्तो नेष्टसाधनायालम्‌ ।
तदनेकत्वे नियमादिच्छानर्थक्यताऽविवक्षश्च ॥364॥

नालमसौ दृष्टान्तः सिंहः साधुर्यथेह कोपि नरः ।
दोषादपि स्वरूपासिद्धत्वात्किल यथा जलं सुरभि ॥365॥
नासिद्धं हि स्वरूपासिद्धत्वं तस्य साध्यशून्यत्वात्‌ ।
केवलमिहरूढिवशादुपेक्ष्य धर्मद्वयं यथेच्छत्वात्‌ ॥366॥

अग्निर्वैश्वानर इव नामद्वैतं च नष्टसिद्ध्यर्थम्‌ ।
साध्यविरुद्धत्वादिह संदृष्टेरथ च साध्यशून्यत्वात्‌ ॥367॥
नामद्वयं किमर्थादुपेक्ष्य धर्मद्वयं च किमपेक्ष्य ।
प्रथमे धर्माभावेप्पलं विचारेण धर्मिणोऽभावात्‌ ॥368॥
प्रथमेतरपक्षेऽपि च भिन्नमभिन्नं किमन्वयात्तदिति ।
भिन्नं चेदविशेषादुक्तवदसतो हि किं विचारतया ॥369॥
अथ चेद्युतसिद्धत्त्वात्तन्निष्पत्तिर्द्वयो: पृथक्त्वेपि ।
सर्वस्य सर्वयोगात्‌ सर्व: सर्वोपि दुर्निवारः स्यात् ॥370॥
चेदन्वयादभिन्नं धर्मद्वैतं किलेति नयपक्षः ।
रूपपटादिवदिति किं किमथ क्षारद्रव्यवच्चेति ॥371॥
क्षारद्रव्यवदिदं चेदनुपादेयं मिथोनपेक्षत्वात् ।
वर्णततेरविशेषन्‍यायान्न नया: प्रमाणं वा ॥372॥
रूपपटादिवदिति चेत्सत्यं प्रकृतस्य सानुकूलत्वात् ।
एकं नामद्वयांकमिति पक्षस्‍य स्वयं विपक्षत्वात्‌ ॥373॥

अपि चाकिन्चित्कर इव सव्येतरगोविषाणदृष्टान्तः ।
सुरभि गगनारविन्दमिवाश्रयासिद्धदृष्टान्तात्‌ ॥374॥
न यतः पृथगिति किन्चित्‌ सत्परिणामातिरिक्तमिह वस्तु ।
दीपप्रकाशयोरिह गुम्फितमिव तद्-द्वयोरैक्यात्‌ ॥375॥

आमानामविशिष्टं पृथिवीत्वं नेह भवति दृष्टान्तः ।
क्रमवर्त्तित्वादुभयोः स्वेतरपक्षद्वयस्य घातित्वात्‌ ॥376॥
परपक्षवधस्तावत्‌ क्रमवर्तित्वाच्च स्वतः प्रतिज्ञाया: ।
असमर्थसाधनत्वात्‌ स्वयमपि वा बाधकः स्वपक्षस्य ॥377॥
तत्साध्यमनित्यं वा यदि वा नित्यं निसर्गतो वस्तु ।
स्यादिह पृथिवीत्वतया नित्यमनित्यं ह्यपक्वपक्वतया ॥378॥

अपि च सपत्नीयुग्मं स्यादिति हास्यास्पदोपमा दृष्टिः ।
इह यदसिद्धविरुद्धानैकान्तिकदोषदुष्टत्वात् ॥379॥
माता मे वन्ध्या स्यादित्यादिवदपि विरुद्धवाक्यत्वात्‌ ।
क्रतकत्वादिति हेतोः क्षणिकैकान्तात्कृतं कृतं विचारतया ॥380॥

तद्वज्ज्येष्ठकनिष्ठभ्रात्रद्वैतं विरुद्धदृष्टान्तः ।
धर्मिणि चासति तत्त्वे तथाश्रयासिद्ध दोषत्वात्‌ ॥381॥
अपि कोपि परायत्तः सोपि परः सर्वथा परायत्तात्‌ ।
सोपि परायत्तः स्यादित्यनवस्था प्रसंगदोषश्व ॥382॥

नार्थक्रियासमर्थो दृष्टान्त: कारकादिवद्धि यतः ।
सव्यभिचारित्वादिह सपक्षवृत्तिविपक्षवृत्तिश्च ॥383॥
वृक्षे शाखा हि यथा स्यादकात्मनि तथैव नानात्वे ।
स्थान्यां दधीतिहेतोर्व्यभिचारी कारकः कथं न स्यात्‌ ॥384॥
अपि सव्यभिचारित्वे यथाकथन्चित्सपक्षदक्षश्चेत्‌ ।
न यतः परपक्षरिपुर्यथा तथारिः स्वयं स्वपक्षस्य ॥384॥
साध्यं देशांशाद्वा सत्परिणामद्वयस्य सांशत्वम् ।
तत्स्वाम्येकविलोपे कस्यांशा अंशमात्रएवांशः ॥386॥

नाप्युपयोगी क्वचिदपि बीजांकुरवदिहेति दृष्टान्तः ।
स्वावसरे स्वावसरे पूर्वापरभावभावित्वात्‌ ॥387॥
बीजावसरे नांकुर इव बीजं नांकुरक्षणे हि यथा ।
न तथा सत्परिणामद्वैतस्य तदेककालत्वात्‌ ॥388॥

सदभावे परिणामो भवति न सत्ताक आश्रयाभावात्‌ ।
दीपाभावे हि यथा तत्क्षणमिव दृश्यते प्रकाशो न ॥389॥

परिणामाभावेपि च सदिति च नालम्बते हि सत्तान्ताम्‌ ।
स यथा प्रकाशनाशे प्रदीपनाशोप्यवश्यमध्यक्षात्‌ ॥390॥

अपि च क्षणभेदः किल भवतु यदीहेष्टसिद्धिरनायासात्‌ ।
सापि न यतस्तथा सति सतो विनाशोऽसतश्च सर्गः स्यात्‌ ॥391॥

कनकोपलबदिहैषः क्षमते न परीक्षितः क्षणं स्यातुम्‌ ।
गुणगुणिभावाभावाद्यतः स्वयमसिद्धदोषात्मा ॥392॥
हेयादेयविचारो भवति हि कनकोपलद्वयोरेव ।
तदनेकद्रव्यत्वान्न स्यात्साध्ये तदेकद्रव्यत्वात्‌ ॥393॥

वागर्थद्वयमिति वा दृष्टान्तो न स्वसाधनायालम्‌ ।
घट इति वर्णद्-द्वैतात्‌ कम्वुग्रीवादिमानिहास्त्यपरः ॥394॥
यदि वा निस्सारतया वागेवार्थ: समस्यते सिद्धर्यै ।
न तथापीष्टसिद्धिः शब्दवदर्थस्याप्यनित्यत्वात्‌ ॥395॥

स्यादविचारितरम्या भेरीदण्डवदिहेति संदृष्टिः ।
पक्षाधर्मत्वेपि च व्याप्यासिद्धत्वदोषदुष्टत्वात्‌ ॥396॥
युतसिद्धत्वं स्थादिति सत्परिणामद्वयस्य यदि पक्षः ।
एकस्यापि न सिद्धिर्यदि वा सर्वोपि सर्वधर्मः स्यात्‌ ॥397॥

इह यदपूर्णन्यायादस्ति परीक्षाक्षमो न दृष्टान्तः ।
अविशेषत्वापत्तौ द्वैताभावस्य दुर्निवारत्वात्‌ ॥398॥
अपि चान्यतरेण विना यथेष्टसिद्धिस्तथा तदितरेण ।
भवतु विनापि च सिद्धि: स्यादेवं कारणाद्यभावश्च ॥399॥

मित्रद्वैतवदित्यपि दृष्टान्तः स्वप्नसन्निभो हि यतः ।
स्याद्गौरवप्रसंगाद्वेतोरपि हेतु हेतुरनवस्था ॥400॥
तदुदाहरणं कश्चित्स्वार्थं सृजतीति मूलहेतुतया ।
अपरः सहकारितया तमनु तदन्योपि दुर्निवारः स्यात्‌ ॥401॥
कार्यम्प्रति नियतत्वाद्धेतुद्वैतं न ततोऽतिरिक्तंचेत्‌ ।
तन्न यतस्तन्नियमग्राहकमिव न प्रमाणमिह ॥402॥

एवं मिथो विपक्षद्वैतवदित्यपि न साधुदृष्टान्तः ।
अनवस्थादोषत्वाद्यथाऽरिरस्यापरारिरपि यस्मात्‌ ॥403॥
कार्यम्पप्रति नियतत्वाच्छत्रुद्वैतं न ततोऽतिरिक्‍तं चेत्‌ ।
तन्न यतस्तत्रियमग्राहकमिव न प्रमाणमिह ॥404॥

सिद्धं विशेषवद्वस्तु सत्सामान्यं स्वतो यथा ।
नासिद्धो धातुसंज्ञोपि कश्चित् पीतः सितोऽपर: ॥1॥

बहुव्यापकमेवैतत्‌ सामान्यं सदृशत्वतः ।
अस्त्यल्पव्यापको वस्तु विशेषः सदृशेतरः ॥2॥

जीवाजीवविशेषोस्ति द्रव्याणां शब्दतोर्थतः ।
चेतनालक्षणो जीव: स्यादजीवोप्यचेतनः ॥3॥

नासिद्धं सिद्धदृष्टांताच्चेतनाऽचेतनद्वयम्‌ ।
जीवद्वपुर्घटादिभ्यो विशिष्टं कथमन्यथा ॥4॥

अस्ति जीवः सुखादीनां संवेदनसमक्षतः ।
यो नैवं स न जीवोस्ति सुप्रसिद्धो यथा घटः ॥5॥

इति हेतुसनाथेन प्रत्यक्षेणावधारितः ।
साध्यो जीवस्स्वसिद्यर्थमजीवश्च ततोऽन्यथा ॥6॥

मूर्तामूर्तविशेषश्च द्रव्याणां स्यान्निसर्गतः ।
मूर्तं स्थादिन्द्रियग्राह्यं तदग्राह्यममूर्तिमत्‌ ॥7॥

न पुनर्वास्तवं मूर्तममूर्तं स्यादवास्तवम्‌ ।
सर्वशून्यादिदोषाणां सन्निपातात्तथा सति ॥8॥

स्पर्शो रसश्च गन्धश्च वर्णोऽमी मूर्तिसंज्ञकाः ।
तद्योगान्मूर्तिमद्द्रव्यं तदयोगादमूर्तिमत्‌ ॥9॥

नासंभवं॑ मवदेतत् प्रत्यक्षानुभवाद्यथा ।
सन्निकर्षोस्ति वर्णाद्यैरिन्द्रियाणां न चेतरै: ॥10॥

नन्वमूर्तार्थसद्भावे किं प्रमाणं वदाद्य नः ।
यद्विनापीन्द्रियार्थाणां सन्निकर्षात्‌ खपुष्पवत्‌ ॥11॥

नैवं यतः सुखादीनां संवेदनसमक्षतः ।
नासिद्धं वास्तवं तत्र किंत्वसिद्धं रसादिमत्‌ ॥12॥

तद्यथा तद्रसज्ञानं स्वयं तन्न रसादिमत्‌ ।
यस्माज्ज्ञानं सुखं दुःखं यथा स्यान्न तथा रसः ॥13॥

नासिद्धं सुखदुःखादि ज्ञानानर्थान्तरं यतः ।
चेतनत्वात् सुखं दुःखं ज्ञानादन्यत्र न क्वचित्‌ ॥14॥

न पुन: स्वैरसन्चारि सुखं दुखं चिदात्मानि ।
अचिदात्मन्यपि व्याप्तं वर्णादौ तदसम्भवात्‌ ॥15॥

ततः सिद्धं चिदात्मादि स्यादमूर्तं तदर्थवत् ।
प्रसाधितसुखादीनामन्यथाऽनुपपत्तितः ॥16॥

नन्वसिद्धं सुखादीनां मूर्तिमत्वादमूर्तिमत्‌ ।
तद्यथा यद्रसज्ञानं तद्रसो रसवद्यतः ॥17॥
तन्मूर्तत्वे कुतस्त्यं स्यादमूर्तं कारणाद्विना ।
यत्साधनाविनाभूतं साध्यं न्यायानतिक्रमात्‌ ॥18॥

नैवं यतो रसाद्यर्थं ज्ञानं तन्न रसः स्वयम्‌ ।
अर्थाज्ज्ञानममूर्तं स्यान्मूर्तं मूर्तोपचारतः ॥ 19॥

न पुनः सर्वथा मूर्तं ज्ञानं वर्णादिमद्यत: ।
स्वसंवेद्याद्य भावः स्यात्तन्जडत्वानुषंगतः ॥20॥

तस्माद्वर्णादिशून्यात्मा जीवाद्यर्थोस्त्यमूर्तिमान्‌ ।
स्वीकर्तव्यः प्रमाणाद्वा स्वानुभूतेर्यथागमात्‌ ॥21॥

लोकालोकविशेषोस्ति द्रव्याणां लक्षणाद्यथा ।
षड्द्रव्यात्मा स लोकोस्ति स्यादलोकस्ततोऽन्‍यथा ॥22॥

सोप्यलोको न शून्योस्ति षड्भिर्द्रव्यैरशेषतः ।
व्योममात्रावशेषत्वाद्-व्योमात्मा केवलं भवेत्‌ ॥23॥

क्रिया भावविशेषोस्ति तेषामन्वर्थतो यतः ।
भावक्रियाद्वयोपेताः केचिद्भावगताः परे ॥24॥

भाववन्तौ क्रियावन्तौ द्वावेतौ जीवपुद्गलौ ।
तौ च शेषचतुष्कं च पड़ेते भावसंस्कृताः ॥25॥

तत्र क्रिया प्रदेशानां परिस्पंदश्चलात्मकः ।
भावस्तत्परिणामोस्ति धारावाह्येकवस्तुनि ॥26॥

नासंभवमिदं यस्मादर्थाः परिणामिनोऽनिशं ।
तत्र केचित्‌ कदाचिद्वा प्रदेशचलनात्मका: ॥27॥

तद्यथाचाधिचिद्-द्रव्यदेशनाऽरम्यते मया ।
युक्‍त्यागमानुभूतिभ्यः पूर्वाचार्यानतिक्रमात्‌ ॥28॥

प्रागुद्देश्य: स जीवोस्ति ततोऽजीवस्ततः क्रमात् ।
आस्रवाद्या यतस्तेषां जीवोधिष्ठानमन्वयात्‌ ॥29॥

अस्ति जीव: स्वतस्सिद्धोऽनाद्यनन्तोप्यमूर्तिमान् ।
ज्ञानाद्यनन्तधर्मादि रूढत्वाद्-द्रव्यमव्ययम्‌ ॥30॥
साधारणगुणोपेतोप्यसाधारणधर्मभाक् ।
विश्वरूपोप्यविश्वस्थः सर्वोपेक्षोपि सर्ववित्‌ ॥31॥
असंख्यातप्रदेशोपि स्यादखण्डप्रदेशवान्‌ ।
सर्वद्रव्यातिरिक्तोपि तन्मध्ये संस्थितोपि च ॥32॥
अथ शुद्धनयादेशाच्छुद्धश्चैकविधोपि य: ।
स्याद्-द्विधा सोपि पर्यायान्मुक्तामुक्तप्रभेदतः ॥33॥

बद्धो यथा स संसारी स्यादलब्धस्वरूपवान्‌ ।
मूर्छितोनादितोष्टाभिर्ज्ञानाद्यावृतिकर्मभि: ॥34॥

यथानादिः स जीवात्मा यथानादिश्च पुद्गलः ।
द्वयोर्बन्धोप्यनादिः स्यात्‌ सम्बन्धो जीवकर्मणोः ॥35॥

द्वयोरनादिसम्बन्ध: कनकोपलसन्निभ: ।
अन्यथा दोषएव स्यादितरेतरसंश्रयः ॥36॥

तद्यथा यदि निष्कर्मा जीवः प्रागेव तादृशः ।
बन्धाभावेथ शुद्धेपि बन्धश्चेन्निर्वृत्ति: कथम्‌ ॥37॥

अथ चेत्पुद्गल: शुद्ध: सर्वत: प्रागनादितः ।
हेतोर्विना यथा ज्ञानं तथा क्रोधादिरात्मनः ॥38॥

एवं बन्धस्य नित्यत्वं हेतो: सद्भावतोऽथवा ।
द्रव्याभावो गुणाभावे क्रोधादीनामदर्शनात्‌ ॥39॥

तत्सिद्ध: सिद्धसम्बन्धो जीवकर्मोभयोर्मिथः ।
सादिसिद्धेरसिद्धत्वात्‌ असत्संदृष्टितश्च तत्‌ ॥40॥

जीवस्याशुद्धरागादिभावानां कर्म कारणम्‌ ।
कर्मणस्तस्य रागादिभावाः प्रत्युपकारिवत्‌ ॥41॥

पूर्वकर्मोदयाद्भावो भावात्प्रत्यग्रसंचय: ।
तस्य पाकात्पुनर्भावो भावाद्बन्ध:पुनस्ततः ॥42॥
एवं सन्तानतोऽनादिः सम्बन्धी जीवकर्मणो: ।
संसारः स च दुर्मोच्यो विना सम्यग्दृगादिना ॥43॥

न केवलं प्रदेशानां बन्‍धः सम्बन्धमात्रत: ।
सोऽपि भावैरशुद्धै: स्यात्सापेक्षस्तदद्वयोरिति ॥44॥

अयस्कान्तोपलाकृष्ट सूचीवत्तद्-द्वयोः प्रथक्‌ ।
अस्ति शक्तिर्विभावाख्या मिथो बन्धाधिकारिणी ॥45॥

अर्थतस्त्रिविधो बन्धो भावद्रव्योभयात्मकः ।
प्रत्येकं तदद्वयं यावत्तृतीयो द्वन्द्वज: क्रमात्‌ ॥46॥

रागात्मा भावबन्धः स जीवबन्ध इति स्मृतः ।
द्रव्यं पौद्गलिक: पिण्डो बन्धस्तच्छाक्तिरेव वा ॥47॥

इतरेतरबन्धश्च देशानां तद्-द्वयोर्मिथ: ।
बन्ध्य बन्धकभावः स्याद्भावबन्धनिमित्तत ॥48॥

नाप्यसिद्धं स्वतस्सिद्धेरस्तित्वं जीवकर्मणो: ।
स्वानुभवगर्भेयुक्तेर्वा चित्समक्षोपलब्धितः ॥49॥

अहम्प्रत्ययवेद्यत्त्वाज्जीवस्यास्तित्वमन्वयात् ।
एको दरिद्र एको हि श्रीमानिति च कर्मण: ॥50॥

यथास्तित्वं स्वत: सिद्धं संयोगोपि तथानयो: ।
कर्तृभोक्त्रादिभावानामन्यथानुपपत्तित: ॥51॥

ननु मूर्तिमता मूर्तो बध्यते द्वयणुकादिवत् ।
मूर्तिमत्कर्मणा बन्धो नामूर्तस्य स्फुटं चितः ॥52॥

नैवं यतः स्वतः सिद्ध: स्वभावोऽतर्कगोचर: ।
तस्मादर्हति नाक्षेपं चेत्‌परीक्षां च सोर्हति ॥53॥

अग्नेरौष्ण्यं यथा लक्ष्म न केनाप्यर्जितं हि तत् ।
एवं विधः स्वभावाद्वा न चेत्स्पर्शेन स्पृश्ताम् ॥54॥
तथानादिः स्वतो बन्धो जीवपुद्गलकर्मणो: ।
कुतः केन कृत: कुत्र प्रश्नोऽयं व्योमपुष्पवत् ॥55॥
चेद् बुभुत्सास्तिचित्ते ते स्यात्तथा वान्यथेति वा ।
स्वानुभूतिसनाथेन प्रत्यक्षेण विमृश्यताम् ॥56॥

अस्त्यमूर्तं मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं च वस्तुतः ।
मद्यादिना समू्र्त्तेन स्यात्तत्पाकानुसारि तत् ॥57॥

नासिद्धं तद्यथायोगात्‌ यथा दृष्टोपलब्धितः ।
विना मद्यादिना यस्मात् तद्विशिष्टं न तद्-द्वयम् ॥58॥

अपि चोपचारतो मूर्तं तूक्तं ज्ञानद्वयं हि यत् ।
न तत्तत्त्वाद्यथा ज्ञानं वस्तुसीम्नोऽनतिक्रमात् ॥59॥

नासिद्धश्चोपचारोयं मूर्तं यत्तत्त्वतोपि च ।
वैचित्र्याद्वस्तुशक्तीनां स्वतः स्वस्यापराधतः ॥60॥

अप्यस्त्यनादिसिद्धस्य सतः स्वाभाविकी क्रिया ।
वैभाविकी क्रिया चास्ति पारिणामिकशक्तितः ॥61॥

न परं स्यात्परायत्ता सतो वैभाविकी क्रिया ।
यस्मात्सतोऽसती शक्ति: कर्तुमन्यैर्न शक्‍यते ॥62॥

ननु वैभाविकभावाख्या क्रिया चेत्पारिणामिकी ।
स्वाभाविक्याः क्रियायाश्च कः शेषो हि विशेषभाक्‌ ॥63॥
अपि चार्थपरिच्छेदि ज्ञानं स्वं लक्षणं चितः ।
ज्ञेयाकाराक्रिया चास्य कुतो वैभाविकी क्रिया ॥64॥
तस्माद्यथा घटाकृत्या घटज्ञानं न तद्घटः ।
मद्याकृत्या तथाज्ञानं ज्ञानं ज्ञानं न तन्मयम् ॥65॥

नैवं यतो विशेषोस्ति बद्धाबद्धावबोधयोः ।
मोहकर्मावृतो बद्ध: स्यादबद्धस्तदत्ययात्‌ ॥66॥

मोहकर्मावृतं ज्ञानं प्रत्यर्थं परिणामि यत्‌ ।
इष्टानिष्टार्थसंयोगात्‌ स्वयं रज्यद्-द्विषद्यथा ॥67॥

तत्र ज्ञानमबद्धं स्यान्मोहकर्मातिगं यथा ।
क्षायिकं शुद्धमेवैतल्लोकालोकावभासकम् ॥68॥

नासिद्धं सिद्धदृष्टान्तात् एतद्-दृष्टोपलब्धितः ।
शीतोष्णानुभवः स्वास्मिन्‌ न स्यात्तज्ज्ञे परात्मनि ॥69॥

ततः सिद्धः सुदृष्टान्तो मूर्तंज्ञानद्वयं यथा ।
अस्त्यमूर्तोपी जीवात्मा बद्ध: स्यान्मूर्तकर्मभि: ॥70॥

ननु बद्धत्वं किं नाम किमशुद्धत्वमर्थत: ।
वावदूकोऽथ संदिग्धो बोध्य: कश्चिदिति क्रमत् ॥71॥

अर्थाद्वैभाविकी शक्तिर्या सा चेदुपयोगिनी ।
तद्गुणाकारसंक्रातिर्बन्ध: स्यादन्यहेतुकः ॥72॥

तत्र बन्धे न हेतुःस्याच्छक्ति वैभाविकी परम् ।
नोपयोगोपि तत्किन्तु परायत्तं प्रयोजकम् ॥73॥
अस्ति वैभाविकी शक्तिस्तत्तद्-द्रव्योपजीविनी ।
सा चेन्द्वन्धस्य हेतुःस्यादर्थान्मुक्तेरसंभव: ॥74॥
उपयोग: स्यादभिव्यक्ति: शक्तेः स्वार्थाधिकारणी ।
सैव बन्ध्य हेतुश्चेत्सर्वो बन्धः समस्यताम् ॥75॥

तस्मात्तद्धेतुसामग्रीसान्निध्ये तद्गुणाकृतिः।
स्वाकारस्य परायत्ता तया बद्धोपराधवान् ॥76॥
नासिद्धं तत्परायत्तं सिद्धसंदृष्टितो यथा ।
शीतमुष्णमिवात्मानं कुर्वन्नात्माप्यनात्मवित्‌ ॥77॥
तद्यथा मूर्तद्रव्यस्य शीतश्चोष्णो गुणोखिल: ।
आत्मनश्चाप्यमूर्तस्य शीतोष्णानुभवः क्वचित् ॥78॥

ननु वैभाविकी शाक्तिस्तथा स्यादन्ययोगतः ।
परयोगाद्विना किं न स्याद्वास्ति तथान्यथा ॥79॥

सत्यं नित्या तथा शक्ति: शक्तित्वाच्छुद्धशक्तिवत् ।
अथान्यथा सतो नाशः शक्तीनां नाशतः क्रमात ॥80॥

किन्‍तु तस्यास्तथाभाव: शुद्धादन्योन्यहेतुकः ।
तन्निमित्ताद्विना शुद्धो भावः स्यात्केवलं स्वतः ॥81॥
नासिद्धोसौ हि सिद्धान्त: सिद्धः संदृष्टितो यथा ।
वह्नियोगाज्जलंचोष्णं शीतं तत्तदयोगत: ॥82॥

ननु चैवं चैका शक्तिस्तद्भावो द्विविधो भवेत् ।
एक: स्वाभाविकी भावो भावो वैभाविकोपर: ॥83॥
चेदवश्यं हि द्वे शक्ती सतः स्तः का क्षतिः सताम् ।
स्वाभाविकि स्वभावे: स्वै: स्वैर्विभावैर्विभावजा ॥84॥
सद्भावेथाप्यसद्भावे कर्मणां पुद्गलात्मनाम् ।
अस्तु स्वाभाविकी शक्ति: शुद्धैर्भावैर्विराजिता ॥85॥
अस्तु वैभाविकी शक्तिः संयोगात्पारिणामिकी ।
कर्मणामुदयाभावे न स्यात्सा पारिणामिकी ॥86॥
दण्डयोगाद्यथा चक्रं बम्भ्रमत्यात्मनात्मनि ।
दण्डयोगाद्विना चक्रं चित्रं वा व्यवतिष्ठते ॥87॥

नैवं यतोस्ति परिणाम शक्तिजातं सतोऽखिलम् ।
कथं वैभाविकी शक्तिर्न स्याद्वै पारिणामिकी ॥88॥

पारणामात्मिका काचिच्छाक्तिश्चाऽपारिणामिकी ।
तद्-ग्राहकप्रमाणस्याऽभावात्संदृष्टय्भावत: ॥89॥

तस्माद्वैभाविकी शक्तिः स्वयं स्वाभाविकी भवेत् ।
परिणामात्मिका भावैरभावे कृत्सनकर्मणाम् ॥90॥

यौगपद्ये महान्‌ दोष:स्तद्-द्वयस्य नयादापि ।
कार्यकारणयोर्नाशो नाश: स्याद्बन्धमोक्षयो:॥92॥

नैकशक्तेर्द्विधाभावो यौगपद्यानुषङ्गत: ।
सति तत्र विभावस्य नित्यत्वं स्यादवाधितम् ॥93॥

ननु चानादितः सिद्धं वस्तुजातमहेतुकम् ।
तथाजातं परं नाम स्वतः सिद्धमहेतुकम् ॥94॥
तदवश्यमवश्यं स्यादन्यथा सर्वसंकर: ।
सर्वशून्यादिदोषश्च दुर्वारो निग्रहास्पदम् ॥95॥
ततः सिद्धं यथा वस्तु यत्किंच्चिज्जडात्मकम् ‌।
तत्सर्वं स्वस्वरूपाद्यै: स्यादनन्यगतिः स्वतः ॥96॥
अयमर्थ: कोपि कस्यापि देशमात्रं हि नाश्नुते ।
द्रव्यतः क्षेत्रतः कालाद्भावात् सीम्नोनतिक्रमात् ॥97॥
व्याप्यव्यापकभावस्य स्यादभावेपि मूर्तिमत् ।
द्रव्यं हेतुर्विभावस्य तत्किं तत्रापि नापरम् ॥98॥
वैभाविकस्य भावस्य हेतुः स्यात्सन्रिकर्षतः ।
तत्रस्थोप्यपरो हेतुर्न स्यात्किंवा वतेति चेत् ॥99॥

सत्यं बद्धमबद्धं स्याच्चिद्द्रव्यं चाथ मूर्तिमत् ।
स्वीयसम्बन्धिभिर्बद्धमबद्धं परबन्धिभि: ॥100॥
बद्धाबद्धत्वयोरस्ति विशेष: पारमार्थिक: ।
तयोर्जात्यन्तरत्वेपि हेतुमद्धेतुशक्तित: ॥101॥

बद्ध:स्याद्बद्धयोर्भावः स्यादबद्धोप्यबद्धयो: ।
सानुकूलतया बन्धो न बन्धः प्रतिकूलयोः ॥102॥

अर्थतस्त्रिविधो बन्धो वाच्यं तल्लक्षणं त्रयम्‌ ।
प्रत्येकं तद्-द्वयं यावत्-तृतीयस्तूच्यतेऽधुना ॥103॥

जीवकर्मोभयोर्बन्धः स्यान्मिथः साभिलाषुकः ।
जीवः कर्मनिबद्धो हि जीवबद्धं हि कर्म तत्‌ ॥104॥
तद्गुणाकारसंक्रान्ति र्भावो वैभाविकश्चितः ।
तन्निमितं च तत्कर्म तथा सामर्थ्यकारणम्‌ ॥105॥

अर्थोयं यस्य कार्यं तत्‌ कर्मणस्तस्य कारणम् ।
एको भावश्च कर्मैकं बन्धोयं द्वन्द्वजः स्मृत: ॥106॥
तथाऽऽदर्शे यथा चक्षु: स्वरूपं संदधत्पुनः ।
स्वाकाराकारसंक्रान्तं कार्यं हेतुः स्वयं च तत्‌ ॥107॥

अपि चाचेतनं मूर्तं पौद्गलं कर्म तद्यथा ।
^*..................................................॥108॥

जीवभावविकारस्य हेतु: स्याद्-द्रव्य कर्म तत्‌ ।
तद्धेतुस्तद्विकारश्च यथा प्रत्युपकारकः ॥109॥
चिद्विकाराकृतिस्तस्य भावो वैभाविकः स्मृतः ।
तन्निमित्तात्पृथग्भूतोप्यर्थ: स्यात्तन्निमित्तकः ॥110॥

तद्धि नोभयबन्धाद्वै वहिर्बद्धाश्चिरादपि ।
न हेतवो भवन्त्येकक्षेत्रस्याप्यबद्धवत्‌ ॥111॥

तद्भद्धत्त्वाविनाभूतं स्यादशुद्धत्त्वमक्रमात्‌ ।
तल्लक्षणं यथा द्वैतं स्यादद्वैतात्स्वतोन्यतः ॥112॥

तत्राऽद्वैतेपि यद्-द्वैतं तद्-द्विधाप्यौपचारिकम् ।
तत्राद्यं स्वांशसंकल्पश्चेत्सोपाधि द्वितीयकम्‌ ॥113॥

ननु चैकं सत्सामान्यात्‌ द्वैतं स्यात्सद्विशेषतः ।
तद्विशेषेपि सोपाधि निरुपाधि कुतोर्थतः ॥114॥
अपिचाभिज्ञानमत्रास्ति ज्ञानं यद्रसरूपयो: ।
न रूपं न रसो ज्ञानं ज्ञानमात्रमथार्थतः ॥115॥

नैवं यतो विशेषोस्ति सद्विशेषेपि वस्तुतः ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां द्वाभ्यां वे सिद्धसाधनात्‌ ॥116॥
तत्रान्वयो यथा ज्ञानमज्ञानं परहेतुतः ।
अर्थाच्छीतमशीतं स्याद्वह्नियोगाद्धि वारिवत्‌ ॥117॥
नासिद्धोसौ हि दृष्टान्तो ज्ञानस्याज्ञानतः सतः ।
अस्त्यवस्थान्तरं तस्य यथाज्ञातप्रमात्त्वत: ॥918॥

व्यतिरेकोस्त्यात्मविज्ञानं यथास्वं परहेतुतः ।
मिथ्यावस्थाविशिष्टं स्याद्यनैवं शुद्धमेव तत्‌ ॥119॥
तद्यथा क्षायिकं ज्ञानं सार्थं सर्वार्थगोचरम्‌ ।
श॒द्धं स्वजातिमात्रत्वात्‌ अबद्धं निरुपाधितः ॥120॥

क्षायोपशमिक ज्ञानमक्षयात्कर्मणां सताम्‌ ।
आत्मजातेश्च्युतेरेतद्वन्द्वं चाशुद्धमक्रमात् ॥121॥

नस्याच्छुद्धं तथाऽशुद्धं ज्ञानं चेदिति सर्वतः ।
न बन्धो न फलं तस्य बन्धहेतोरसंभवात्‌ ॥122॥
अथचेद्बन्धस्तदा बन्धो बन्धो नाऽबन्ध एव यः ।
न शेषश्चिद्विशेषाणां निर्विशेषादबन्धभाक् ॥123॥
माभूदवा सर्वतो बन्धः स्यादबन्धप्रसिद्धितः ।
नाबन्धः सर्वतः श्रेयान्‌ बन्‍धकार्योपलब्धितः ॥124॥

अस्तिचित्सार्थसर्वार्थसाक्षात्कार्यविकारभुक् ।
अक्षयि क्षायिकं साक्षादबद्धं बन्‍धव्यत्ययात् ॥125॥
बद्ध: सर्वोपि संसारकार्यत्वे वैपरीत्यतः ।
सिद्धं सोपाधि तद्भेतोरन्यथानुपपत्तितः ॥126॥
सिद्धमेतावता ज्ञानं सोपाधि निरुपाधि च ।
तत्राशुद्धं हि सोपाधि शुद्धं तन्निरुपाधि यत्‌ ॥127॥

ननु कस्को विशेषोस्ति बद्धाबद्धत्वयोर्द्वयो: ।
अस्त्यनर्थान्तरं यस्मादर्थादैक्योपलब्धितः ॥128॥

नैवं यतो विशेषोस्ति हेतुमद्धेतुभावतः ।
कार्यकारणभेदाद्वा द्वयोस्तल्लक्षणं यथा ॥129॥
बन्धः परगुणाकारा क्रिया स्यात्पारिणामिकी ।
तस्यां सत्यामशुद्धत्वं तद्‌द्वयो: स्वगुणच्युति: ॥130॥

बन्धहेतुरशुद्धत्वं हेतुमच्चेति निर्णयः ।
यस्माद्बन्धं विना न स्यादशुद्धत्वं कदाचन ॥131॥

कार्यरूपः स बन्धोस्ति कर्मणां पाकसंभवात्‌ ।
हेतुरूपमशुद्धत्वं तन्नवाकर्षणत्वतः ॥132॥

जीव: शुद्धनयादेशादस्ति शुद्धोपि तत्त्वतः ।
नासिद्धश्चाप्यशुद्धोपि बद्धाबद्धनयादिह ॥133॥

एक: शुद्धनयः सर्वो निर्द्वंदो निर्विकल्पकः ।
व्यवहारनयोऽनेकः सद्वन्दः सविकल्पकः ॥134॥

वाच्य: शुद्धनयस्यास्य शुद्धो जीवश्चिदात्मकः ।
शुद्धादन्यत्र जीवाद्या: पदार्थास्ते नव स्मृताः ॥135॥

ननु शुद्धनयः साक्षादस्ति सम्यक्त्वगोचर: ।
एको वाच्यः किमन्येन व्यवहारनयेन चेत्‌ ॥136॥

सत्यं शुद्धनयः श्रेयान् न श्रेयानितरो नयः ।
अपि न्यायबलादस्ति नयः श्रेयानिवेतर: ॥137॥

तद्यथानादिसन्तानबन्धपर्यायमात्रतः ।
एक विवक्षितो जीव: स्मृता नव पदा अमी ॥138॥

किंच पर्यायधर्माणो नवामी पदसंज्ञकाः ।
उपरक्तिरुपाधि: स्यान्नात्र पर्यायमात्रता ॥139॥

नात्रासिद्धमुपाधित्वं सोपरक्तेस्तथा स्वतः ।
यतो नवपदव्याप्तमव्याप्तं पर्ययेषु तत्‌ ॥140॥

सोपरक्तेरुपाधित्वान्नादरश्चेद्विधीयते ।
क्व पदानि नवामूनि जीवः शुद्धेनुभूयते ॥141॥

ननूपरक्तिरस्तीति किंवा नास्तीति तत्वतः ।
उभयं नोभयं किंवा तत्क्रमेणाक्रमेण किम् ॥142॥
अस्तीति चत्तदा तस्यां सत्यां कथमनादरः ।
नास्तीति चेदसत्त्वेस्या: सिद्धो नानादरो नयात् ॥143॥
सत्यामुपरक्तौ तस्यां नादेयानि पदानि वै ।
शुद्धादन्‍यत्र सर्वत्र नयस्यानधिकारत: ॥144॥
असत्यामुपरक्तौ वा नैवामूनि पदानि च ।
हेतुशून्याविनाभूतकार्यशून्यस्य दर्शनात् ॥145॥
उभयं चेक्रमेणेह सिद्धं न्‍यायाद्विवक्षितम् ।
शुद्धमात्रमुपादेयं हेयं शुद्धेतरं तदा ॥ 143॥
यौगपद्येपि तद्-द्वैतं न समीहितसिद्धये ।
केवलं शुद्धमादेयं नादेयं तत्परं यतः ॥147॥
नैकस्यैकपदे स्तो द्वे क्रिये वा कर्मणी ततः ।
यौगपद्यमसिद्धं स्याद्-द्वैताद्वैतस्य का कथा ॥148॥
ततोऽनन्यगतेर्न्यायाच्छुद्व: सम्यक्त्वगोचर: ।
तद्वाचकश्च य: कोपि वाच्यः शुद्धनयोपि स: ॥149॥

नैवं त्वमन्यथासिद्धे: शुद्धाशुद्धत्वयोर्द्वयो: ।
विरोधेप्यविरोधः स्यान्मिथः सापेक्षतः सतः ॥150॥
नासिद्धानन्यथा सिद्धिस्तद-द्वयोरेकवस्तुत: ।
यद्विशेषेपि सामान्यमेकमात्रं प्रतीयते ॥151॥
तद्यथा नव तत्त्वानि केवलं जीवपुद्गलौ ।
स्वद्रव्याद्यैरनन्यत्वाद्वस्तुतः कर्तृकर्मणो: ॥152॥
ताभ्यामन्यत्र नैतेषां किंचिद्-द्रव्यान्तरं पृथक् ।
न प्रत्येकं विशुद्धस्य जीवस्य पुद्गलस्य च ॥153॥
किन्तु सम्बन्द्धयोरेव तद्-द्वयोस्तिरेतरम् ।
नैमित्तिकनिमित्ताभ्यां भावा नव पदा अमी ॥154॥
अर्थान्नवपदीभूय जीवश्चेको विराजते ।
तदात्त्वेपि परं शुद्धस्तद्विशिष्टदशामृते ॥155॥
नासंभवं भवेदेतत्‌ तद्वि्धेरूपलब्धित: ।
सोपरक्तेरभूतार्थात्‌ सिद्धं न्‍यायाददर्शनम्‌ ॥156॥

सन्त्यनेकेत्र दृष्टान्ता हेमपद्मजलाऽनला: ।
आदर्शस्फटिकाश्मानौ बोधवारिधिसैन्धवाः ॥157॥
एकं हेम यथानेकवर्ण स्यात्परयोगत: ।
तमसन्तमिवोपेक्ष्य पश्य तद्धेम केवेलम् ॥158॥
नचाशंक्यं सतस्तस्य स्यादुपेक्षा कथं जवात् ।
सिद्धं कुतः प्रमाणाद्वा तत्सत्त्वं न कुतोपिवा ॥159॥
नानादेयं हि तद्धेम सोपरक्तेरूपाधिवत्‌ ।
तत्त्यागे सर्वशून्यादिदोषाणां सन्निपाततः ॥160॥
न परीक्षाक्षमं चैतच्छुद्धं शुद्धं यदा तदा ।
शुद्धस्यानुपलब्धौ स्याल्लब्धिहेतोरदर्शनम्‌ ॥161॥
यदा तद्वर्णमालायां दृश्यते हेम केवलम्‌ ।
न दृश्यते परोपाधिः स्वेष्टं दृष्टेन हेम तत्‌ ॥162॥
ततः सिद्धं यथा हेम परयोगाद्विना पृथक् ।
सिद्धं तद्वर्णमालायामन्ययोगेपि वस्तुतः ॥163॥
प्रक्रियेयं हि संयोज्या सर्वदृष्टान्तभूमिषु ।
साध्यार्थस्याविरोधेन साधनालंकरिष्णुषु ॥164॥

तोयमग्नं यथा पद्मपत्रमत्र तथा न तत्‌ ।
तदस्पृश्यस्वभावत्वादर्थतो नास्ति पत्रतः ॥165॥
सकर्दमं यथा वारि वारि पश्य न कर्दमम् ।
दृश्यते तदवस्थायां शुद्धं वारि विपङ्कवत्‌ ॥166॥
अग्निर्यथा तृणाग्नि: स्यादुपचारातृणं दहन् ।
नाग्निस्तृणं तृणं नाग्निरग्निरग्निस्तृणं तृणम्‌ ॥167॥
प्रतिबिम्बं यथादर्शे सन्निकर्षात्कलापिनः ।
तदात्वे तदवस्थायामपि तत्र कुतः शिखी ॥168॥
जपापृष्पोपयोगेन विकारः स्फटिकाश्मनि ।
अर्थात्सोपि विकारश्चाऽवास्तवस्तत्र वस्तुतः ॥169॥
ज्ञानं स्वयं धटज्ञानं परिच्छिन्दद्यथा घटम्‌ ।
नार्थाज्ज्ञानं घटोयं स्याज्ज्ञानं ज्ञानं घटो घट: ॥170॥
वारिधिः सोत्तरङ्गोऽपि वायुना प्रेरितो यथा ।
नार्थादैक्यं तदात्वेपि पारावारसमीरयोः ॥171॥
सर्वतः सैन्धवं खिल्यमर्थादेकरसं स्वयम्‌ ।
चित्रोपदंशकेषूच्चैर्यश्रानेकरसं यतः ॥172॥
इति दृष्टान्तसनाथेन स्वेष्टं दृष्टेन सिद्धिमत् ।
यत्पदानि नवामूनि वाच्यान्यर्थादवश्यतः ॥173॥

कैश्चित्तु कल्प्यते मोहाद्वक्तव्यानि पदानि न ।
हेयानीति यतस्तेभ्यः शुद्धमन्यत्र सर्वतः ॥174॥
तदसत्‌ सर्वतस्त्यागः स्यादसिद्धः प्रमाणतः ।
तथा तेभ्योऽतिरिक्तस्य शुद्धस्यानुपलब्धितः ॥174॥
नावश्यं वाच्यता सिद्धयेत्‌ सर्वतो हेयवस्तुनि ।
नान्धकारेऽप्रविष्टस्य प्रकाशानुभयो मनाक् ॥176॥
नावाच्यता पदार्थानां स्यादकिंचित्करत्वतः ।
सार्थानीति यतोऽवश्यं वक्तव्यानि नवार्थतः ॥177॥
न स्यात्तेभ्योऽतिरिक्तस्य सिद्धिः शुद्धस्य सर्वतः ।
साधनाभावतस्तस्य तद्यथानुपलब्धितः ॥178॥

ननु चार्थान्तरं तेभ्य: शुद्धं सम्यक्त्वगोचरम् ।
अस्ति जीवस्य स्वं रूपं नित्योद्योतं निरामयम्‌ ॥179॥
न पश्यति जगाद्यावन्मिथ्यान्धतमसा ततम् ।
अस्तमिथ्यान्धकारं चेत्‌ पश्यतीदं जगज्जवात्‌ ॥180॥

नैवं विरुद्धधर्मत्वाच्छुद्धाशुद्धत्वयोर्द्वयो: ।
नैकस्येकपदे द्वे स्तः शुद्धाशुद्धे क्रियेऽर्थतः ॥181॥
अथ सत्यां हि शुद्धायां क्रियायामर्थतश्चितः ।
स्यादशुद्धा कथं वा चेदस्ति नित्या कथं न सा ॥182॥

अथ सत्यामशुद्धायां बन्धाभावो विरुद्धभाक् ।
नित्यायामथ तस्यां हि सत्यां मुक्तेरसम्भवः ॥183 ॥
ततः सिद्धं यदा येन भावेनात्मा समन्वित: ।
तदानन्यगतिस्तेन भावेनात्मास्ति तन्मयः ॥184॥
तस्माच्छुभ: शुभेनैव स्यादशुभोऽशुभेन यः ।
शुद्धः शुद्धेन भावेन तदात्वे तन्मयत्वतः ॥185॥
ततोऽनर्थान्तरं तेभ्यः किन्चिच्छुद्धमनीदृशम्‌ ।
शुद्ध: नव पदान्येव तद्विकारादृते परम् ॥186॥
अतस्तत्त्वार्थश्रद्धानं सूत्रे सद्दर्शनं मतम्‌ ।
तत्तत्त्वं नव जीवाद्या यथोदेश्या: क्रमादपि ॥187॥

तदुद्देश्यो यथा जीवः स्यादजीवस्तथास्रवः ।
बन्धः स्यात्संवरश्चापि निर्जरा मोक्ष इत्यपि ॥188॥
सप्तैते पुण्यपापाभ्यां पदार्थास्ते नव स्मृता: ।
सन्ति सद्दर्शनस्योच्चैर्विषया भूतार्थमाश्रिता: ॥189॥
तत्राधिजीवमाख्यानं विदधाति यथाधुना ।
कविः पूर्वापरायत्तपर्यालोचविचक्षणः ॥190॥
जीवसिद्धि: सती साध्या सिद्धा साधीयसी पुरा ।
तत्सिद्धलक्षणं वक्ष्ये साक्षात्तल्लब्धिसिद्धये ॥191॥

स्वरूपं चेतना जन्तो: सा सामान्यात्सदेकधा ।
सद्विशेषादपि द्वेधा क्रमात्सा नाऽक्रमादिह ॥192॥
एका स्याच्चेतना शुद्धा स्थादशुद्धा परा ततः ।
शुद्धा स्यादात्मनस्तत्वमस्त्यशुद्धाऽऽत्मकर्मजा ॥193॥
एकध चेतना शुद्धा शुद्धस्यैकविघत्वतः ।
शुद्धा शुद्धोपलब्धित्वा:ऽज्ञानत्वाज्ज्ञानचेतना ॥194॥
अशुद्धा चेतना द्वेघा तद्यथा कर्मचेतना ।
चेतनत्वात्‌ फलस्यास्य स्यात्कर्मफलचेतना ॥194॥
अत्रात्मा ज्ञानशब्देन वाच्यस्तन्मात्रतः स्वयम्‌ ।
स चेत्यतेऽनया शुद्धः शुद्धा सा ज्ञानचेतना ॥196॥

अर्थाज्ज्ञानं गुणः सम्यक्‌ प्राप्तावस्थान्तरं यदा ।
आत्मोपलब्धिरुपं स्यादुच्यते ज्ञानचेतना ॥197॥
सा ज्ञानचेतना नूनमस्ति सम्यग्दृगात्मनः ।
न स्यान्मिथ्यादृशः क्वापि तदात्वे तदसम्भवात्‌ ॥198॥
अस्ति चैकादशाङ्गानां ज्ञानं मिथ्यादृशोऽपि यत्‌ ।
नात्मोपलब्धिरस्यास्ति मिथ्याकर्मोदयात्परम्‌ ॥199॥