पर्व - 57
अन्वयार्थ : श्रेय: श्रेयेषु नास्त्यन्य: श्रेयस: श्रेयसे बुधै: । इति श्रेयोऽथिंभि: श्रेय: श्रेयांस: श्रेयसेऽस्तु न: ॥1॥ जो आश्रय लेने योग्य हैं उनमें श्रेयान्सनाथको छोड़कर कल्याणके लिए विद्वानोंके द्वारा और
पुष्करार्द्धेन्द्रदिग्मेरूप्राग्विदेहे सुकच्छके । सीतानद्युत्तरे देशे नृप: क्षेमपुराधिप: ॥2॥
नलिनप्रभनामाभून्नमिताशेषविद्विष: । प्रजानुरागसम्पादिताचिन्त्यमहिमाश्रय: ॥3॥
पृथक्त्रिभेदनिर्णातिशक्तिसिद्धयुदयोदित: । शमव्यायामसम्प्राप्तक्षेमयोगोऽयमैधत ॥4॥
भूभृत्त्व्रमर्थवत्तस्मिन्यस्मान्न्यायेन पालनात् । स्थितौ सुस्थाप्य सुस्त्रिग्धां धरामधित स प्रजा: ॥5॥
धर्म एवापरे धर्मस्तस्मिन्सन्मार्गवतिंनि । अर्थकामौ च धर्म्यौ यत्तत् स धर्ममयोऽभवत् ॥6॥
एवं स्वकृतपुण्यानुभावोदितसुखाकर: । लोकपालोपमो दीर्घ पालयन्निखिलामिलाम् ॥7॥
सहस्त्राभ्रवणेऽनन्तजिनं तद्यनपालकात् । अवतीर्ण विदित्वात्मपरिवारपरिष्कृत: ॥8॥
गत्वाऽभ्यर्च्य चिरं स्तुत्वा नत्वा स्वोचितदेशभाक् । श्रुत्वा धर्म समुत्पन्नतत्त्वबुद्धिरिति स्मरन् ॥9॥
कस्मिन् केन कथं कस्मात् कस्य किं श्रेय इत्यद: । अजानता मया भ्रान्तं श्रान्देनानन्तजन्मसु ॥10॥
आहितो बहुधा मोहान्मयैवैष परिग्रह: । तत्त्यागाद्यदि निर्वाणं कस्मात्कालविलम्बनम् ॥11॥
इति नाम्ना सुपुत्राय पुत्राय गुणशालिने । दत्त्वा राज्यं समं भूयैर्बहुभि: संयमं ययौ ॥12॥
शिक्षितैकादशांगोऽसौ, तीर्थकृन्नामधाम सन् । संन्यस्याजनि कल्पेऽन्ते सुराधीशोऽच्युताह्नय: ॥13॥
पुष्पोत्तरविमानेऽसौ द्वाविशत्यब्धिजीवित: । हस्तत्रयप्रमाणांग: प्रोक्तलेश्यादिभिर्युत: ॥14॥
देवीभिदिंव्यभावाभि: कमनीयाभिरन्वहम् । भवसाराणि सौख्यानि तत्र प्रीत्यान्वभूंचिरम् ॥15॥
कल्पातीता विरागास्ते परे चाल्पसुखास्तत: । संसारसौख्यपर्यन्तसन्तोषात्समतीयिवान् ॥16॥
अनुभूय सुखं तस्मिन् तस्मिन्नत्रागमिष्यति । द्वीपेऽस्मिन् भारते सिंहपुराधीशो नरेश्वर: ॥17॥
इक्ष्वाकुवंशविख्यातो विष्णुनामास्य वल्लभा । नन्दा षण्माससम्प्राप्तवसुधारादिपूजना ॥18॥
ज्येष्ठे मास्यसिते षष्ठयां श्रवणे रात्रिनिर्गमे । स्ववक्त्रावेशिनागेन्द्रात्स्वप्नानैक्षिष्ट षोडश ॥19॥
तत्फलान्यवबुध्यासौ पत्यु: सम्प्राप्य सम्मदम् । तदैवायातदेवेन्द्रविहितोरूमहोत्सवा ॥20॥
नवमासान् यथोक्तेन नीत्वा सन्तोष्य सुप्रजा: । फाल्गुने मासि कृष्णैकादश्यां त्रिज्ञानधारिणम् ॥21॥
विष्णुयोगे महाभागमसूताच्युतनायकम् । मेघावलीव सद्वृष्टिविशेषं विश्वतुष्टये ॥22॥
तदुद्भवे प्रसन्नानि मनांसि सकलांगिनाम् । जलस्थलानि वा सद्य: सर्वत्र शरदागमे ॥23॥
अर्थिनो धनसन्तृप्त्या धनिनो दीनतर्पणै: । ते च ते चेष्टसम्भोगात्सोद्धवा: स्युस्तदुद्भवे ॥24॥
तदा सर्वर्तवस्तत्र स्वै: स्वैर्भावैर्मनोहरै: । प्रादुर्बभूवु: सम्भूय सर्वांगिसुखहेतव: ॥25॥
सरोगा: प्रापुरारोग्यं शोकिनो वीतशोकताम् । धमिंष्ठतां च पापिष्ठाश्चित्रमीशसमुद्भवे ॥26॥
जनस्य चेदयं तोषस्तदानीमतिमात्रया । पित्रोस्तस्य प्रमोदस्य प्रमा केन विधीयते ॥27॥
सद्यश्चतुविंधा देवा: कृत्वा तेजोमयं जगत् । स्वांगाभरणभाभारैरापतन्ति स्म सर्वत: ॥28॥
नेदुर्दुन्दुभयो ह्णद्या: पेतु: कुसुमवृष्टय: । नेटुरामरनर्तक्यो जगु: स्वादु: द्युगायका: ॥29॥
लोकोऽयं देवलोको वा ततश्चात्यद्भुतोदय: । अपूर्व: कोऽप्यभूद्वेति तदासन् द्युसदां गिर: ॥30॥
पितरौ तस्य सौधर्म: स्वयं सद्भूषणादिभि: । शची देवीं च सन्तोष्य माययाऽऽदाय बालकम् ॥31॥
ऐरावतगजस्कन्धमारोप्यामरसेनया । सहलील: स सम्प्राप्य महामेरूं महौजसम् ॥32॥
पंचमावारपारात्तक्षीरवारिघटोत्करै: । अभिषिच्य विभूष्येशं श्रेयानित्यवदन्मुदा ॥33॥
तत: पुरं समानीय मातुरंके निधाय तम् । सुराधीश: सुरै: सार्द्धं प्रमुद्यार सुरालये ॥34॥इन्द्र मेरू पर्वत से लौटकर नगर में आया और जिन - बालक को माताकी गोदमें रख, देवों के साथ
गुणै: सार्द्धमवर्द्धन्त तदास्यावयवा: शुभा: । क्रमात्कान्ति प्रपुष्यन्तो बालचन्द्रस्य वांशुभि: ॥35॥
स खत्रयर्तुपक्षर्तुषड्वत्सरशताब्धिभि: । ऊनसागरकोव्यन्ते पल्यार्द्धे धर्मसन्ततौ ॥36॥
व्युच्छिन्नायां तदभ्यन्तरायु: श्रेय:समुद्भव: । पंचशून्ययुगाष्टाब्दजीवित: कनकप्रभ: ॥37॥
चापाशीतिसमुत्सेधो बलोजस्तेजसां निधि: । एकविंशतिलक्षाब्दकौमार सुखसागर: ॥38॥
प्राप्य राज्यं सुरै: पूज्यं सर्वलोकनमस्कृत: । तर्पयँश्चन्द्रवत्सर्वान् दपिंतान् भानुवत्तपन् ॥39॥
तेजोमहामणिर्वाद्धिंर्गाम्भीर्यं मलयोद्भव: । शैत्यं धर्म इव श्रेय: सुखं स्वस्याकरोंचिरम् ॥40॥
प्राग्जन्मसुकृतायेन कृतायां सर्वसम्पदि । बुद्धिपौरूषयोरूषयोर्व्याप्तिस्तस्याभूद्धर्मकामयो: ॥41॥पूर्व जन्ममें अच्छी तरह किये हुए पुण्य - कर्मसे उन्हें सर्व प्रकारकी सम्पदाएँ तो स्वयं प्राप्त हो गई थीं अत: उनकी बुद्धि और पौरूषकी व्याप्ति सिर्फ धर्म और काममें ही रहती थी ।
तथा शुभविनोदेषु देवै: पुण्यानुबन्धिषु । सम्पादितेषु कान्ताभिदिंनान्यारमतोऽगमन् ॥42॥
एवं पंचखपक्षाब्धिमितसंवत्सरावधौ । राज्यकालेऽयमन्येद्युर्वसन्तपरिवर्तनम् ॥43॥
विलोक्य किल कालेन सर्वं ग्रासीकृतं जगत् । सोऽपि कालो व्ययं याति क्षणादिपरिवर्तनै: ॥44॥
कस्यान्यस्य स्थिरीभावो विश्वमेतद्विनश्वरम् । शाश्वतं न पदं यावत् प्राप्यते सुस्थिति: कुत: ॥45॥
इति स चिन्तयन् लब्धस्तुति: सारस्वतादिभि: । श्रेयस्करे समारोप्य सुते राज्यं सुराधिपै: ॥46॥
प्राप्य निष्क्रमणस्त्रानमारूह्य विमलप्रभाम् । शिबिकां देवसंवाह्यां त्यक्ताहारो दिनद्वयम् ॥47॥
मनोहरमहोद्याने फाल्गुनैकादशीदिने । कृष्णपक्षे सहस्त्रेण पूर्वाह्ने भूभुजां समम् ॥48॥
श्रवणे संयमं प्राप्य चतुर्थावगमेन स: । दिने द्वितीये सिद्धार्थनगरं भुक्तयेऽविशत् ॥49॥
तस्मै हेमद्युतिर्नन्दभूपतिर्भक्तिपूर्वकम् । दत्त्वाऽन्नं प्राप्य सत्पुण्यं पंचाश्चर्यायजर्यधी: ॥50॥
द्विसंवत्सरमानेन छाद्मस्थ्ये गतवत्यसौ । मुनिर्मनोहरोद्याने तुम्बुरद्रुमसंश्रय: ॥51॥
दिनद्वयोपवासेन माघे मास्यपराह्नग: । श्रवणे कृष्णपक्षान्ते कैवल्यमुदपादयत् ॥52॥
तदा चतुर्थकल्याणपूजां देवाश्चतुविंधा: । तस्य निर्वर्तयामासुविंविधद्धिंसमन्विता: ॥53॥
सप्तसप्ततिकुन्थ्वादिगणभृद्वृन्दवेष्टित: । शून्यद्वयानलैकोक्तसर्वपूर्वधरान्वित: ॥54॥
खद्वयद्वयष्टवार्ध्युक्तशिक्षकोत्तमपूजित: । शून्यत्रितयषट्प्रोक्ततृतीयज्ञानमानित: ॥55॥
शून्यद्वयेन्द्रियर्तूक्तपंचमज्ञानभास्कर: । शून्यत्रिकैकैकाख्येयविक्रियद्धिंविभूषित: ॥56॥
षट्सहस्त्रप्रमाप्रोक्तमन:पर्ययवीक्षण: । शून्यत्रितयपंचोक्तवादिमुख्यसमाश्रित: ॥57॥
शून्यत्रययुगाष्टोक्तपिण्डिताखिललक्षित: । खचतुष्टयपक्षैकधारणाद्यार्यिकाचिंत: ॥58॥
द्विलक्षोपासकोपेतो द्विगुणश्राविकाचिंत: । पूर्वोक्तदेवतिर्यक्को विहरन् धर्ममादिशन् ॥59॥
सम्मेदगिरिमासाद्य निष्क्रियो मासमास्थित: । सहस्त्रमुनिभि: सार्द्ध प्रतिमायोगधारक: ॥60॥
पौर्णमास्यां धनिष्ठायां दिनान्ते श्रावणे सताम् । असङ्ख्यातगुणश्रेण्या निर्जरां व्यदधन् मुहु: ॥61॥
विध्वस्य विश्वकर्माणि ध्यानाभ्यां स्थानपंचके । पंचमीं गतिमध्यास्य सिद्ध: श्रेयान् सुनिवृत: ॥62॥
विफलानिमिषत्वा स्मो विनास्मादिति वा सुरा: । कृतनिर्वाणकल्याणास्तदैव त्रिदिवं ययु: ॥63॥
वसन्ततिलकावृत्तम्
निर्धूय यस्य निजजन्मनि सत्समस्त-
मान्ध्यं चराचरमशेषमवेक्षमाणम् ।
ज्ञानं प्रतीपविरहान्निजरूपसंस्थं
श्रेयान् जिन: स दिशतादशिवच्युतिं व: ॥64॥
शार्दूलविक्रीडितम्
सत्यं सार्वदयामयं तव वच: सर्वं सुह्णद्भयो हितं
चारित्रं च विभोस्तदेतदुभयं ब्रूते विशुद्धिं पराम् ।
तस्माद्देव समाश्रयन्ति विबुधास्त्वामेव शक्रादयो
भक्त्येति स्तुतिगोचरो स विदुषां श्रेयान् स व: श्रेयसे ॥65॥
राजाभून्नलिनप्रभ: प्रभुतम: प्रध्वस्तपापप्रभ:
कल्पान्ते सकलामराधिपपति: संकल्पसौख्याकर: ।
यस्तीर्थाधिपतिस्त्रिलोकमहित: श्रीमान् श्रियै श्रायसं
स्याद्वादं प्रतिपाद्य सिद्धिमगमत् श्रेयान् जिन: सोऽस्तु व: ॥66॥
जिनसेनानुगायास्मै पुराणकवये नम: । गुणभद्रभदन्ताय लोकसेनाचिंताङ्घ्रये ॥67॥
तीर्थेऽस्मिन् केशव: श्रीमानभूदाद्य समुद्यमी । भरतश्चक्रिणां वासौ त्रिखण्डपरिपालिनाम् ॥68॥
आतृतीयभवात्तस्य चरितं प्रणिगद्यते । उदितास्तगभूपानामुदाहरणमित्यद: ॥69॥
द्वीपेऽस्मिन् भारते क्षेत्रे विषयो मगधाह्नय: । पुरं राजगृहं तस्मिन् पुरन्दरपुरोत्तमम् ॥70॥
स्वर्गादेत्यात्र भूष्णूनां राज्ञां यद्गृहमेव तत् । भोगोपभोगसम्पत्त्या नाम तस्यार्थवत्तत: ॥71॥
विश्वभूति: पतिस्तस्य जैनी देव्यनयोस्सुत: । विश्वनन्दनशीलत्वाद्विश्वनन्दीति विश्रुत: ॥72॥
विश्वभूतिविंशाखादिभूतिर्जातोऽनुज: प्रिया । लक्ष्मणाख्यास्य नन्द्यन्तविशाखस्तनयोऽनयो: ॥73॥
विश्वभूतिस्तप: प्रायात् कृत्वा राज्ये निजानुजम् । प्रजा: प्रपालयत्यस्मिन्प्रणताखिलभूपतौ ॥74॥
नानावीरूल्लतावृक्षैविंराजन्नन्दनं वनम् । यद्विश्वनन्दिनस्तत्र प्राणेभ्योऽपि प्रियं परम् ॥75॥
विशाखभूतिपुत्रेण निर्भत्स्र्य वनपालकान् । स्वीकृतं तद्वलात्तेन तेनासीत्संयुगस्तयो: ॥76॥विशाखभूतिके पुत्रने वनवालोंको डाँट कर जबर्दस्ती वह वन ले लिया जिससे उन दोनों –
संग्रामासहनात्तत्र दृष्ट्वा तस्य पलायनम् । विश्वनन्दी विरक्त: सन् धिग्मोहमिति चिन्तयन् ॥77॥
त्यक्त्वा सर्वं समागत्य सम्भूतगुरूसन्निधौ । पितृव्यमग्रणीकृत्य संयमं प्रत्यपद्यत ॥78॥
स शीलगुणसम्पन्न: कुर्वन्ननशनं तप: । विहरन्नेकदा भोक्तुं प्राविशन् मथुरापुरम् ॥79॥
स बालवत्सया धेन्वा क्रुधा प्रतिहतोऽपतत् । दौष्टयान्निर्वासितो देशान् भ्राम्यंस्तत्रागतो विधी: ॥80॥
विशाखनन्दी तं दृष्ट्वा वेश्यासौधतले स्थित: । व्यहसद्विक्रमस्तेऽद्य क यात: स इति क्रुधा ॥81॥
सशल्य: सोऽपि तच्छ्रत्वा सनिदानोऽसुसङ्क्षये । महाशुक्रेऽभवद्देवो यत्रासीदनुज: पितु: ॥82॥
षोडशाब्ध्यायुषा दिव्यभोगान् देव्यप्सरोगणै: । ईप्सिताननुभूयासौ तत: प्रच्युत्य भूतले ॥83॥
द्वीपेऽस्मिन् भारते क्षेत्रे सुरम्यविषये पुरे । प्रजापतिर्महाराज: पोदनाख्येऽभवत्पति: ॥84॥
प्राणप्रिया महादेवी तस्याजनि मृगावती । तस्यां सुस्वप्नवीक्षान्ते त्रिपृष्ठाख्य: सुतोऽभवत् ॥85॥
पितृव्योऽपि च्युतस्तस्मात्तोको ऽभूत्तन्महीपते: । जयावत्यां पुरे चैत्य विक्रमी विजयाह्नय: ॥86॥
भ्रमन् विशाखनन्दी च चिरं संसारचक्रके । विजयार्द्धोत्तरश्रेण्यामलकाख्यपुरेशिन: ॥87॥
मयूरग्रीवसंज्ञस्य स्वपुण्यपरिपाकत: । हयग्रीवाह्नय: सूनुरजायत जितारिराट् ॥88॥और विशाखनन्दी चिरकाल तक संसार - चक्रमें भ्रमण करता हुआ विजयार्ध पर्वत की उत्तर श्रेणी
की अलका नगरी के स्वामी मयूरग्रीव राजा के अपने पुण्योदय से शत्रु राजाओं को जीतनेवाला
अशीतिचापदेहै: तावादिमौ रामकेशवौ । पंचशून्ययुगाष्टाब्दनिर्भंगपरमायुषौ ॥89॥
शंखेन्द्रनीलसंकाशौ हत्वाऽश्वग्रीवमुद्धतम् । त्रिखण्डमण्डितायास्ताविहाभूतां पती क्षिते: ॥90॥
द्विगुणाष्टसहस्त्राणां मुकुटांकमहीभुजाम् । खगव्यन्तरदेवानामाधिपत्यं समीयतु: ॥91॥
त्रिपृष्ठस्य धनु:शंखचक्रदण्डासिशक्तय: । गदा च सप्तरत्नानि रक्षितान्यभवत्सुरै: ॥92॥
रामस्यापि गदा रत्नमाला समुशलं हलम् । श्रद्धानज्ञानचारित्रतपांसीवाभवंन्छ्रिये ॥93॥
देव्य: स्वयम्प्रभामुख्या मुकुटेशप्रभा बभु: । केशवस्य तदर्द्धास्ता रामस्यापि मन:प्रिया: ॥94॥
स संरम्य चिरं ताभिर्बह्नरम्भपरिग्रह: । सप्तमीं पृथिवीं प्राप केशवश्चाश्वकन्धर: ॥95॥
सीरपाणिश्च तद्दु:खात्तदैवादाय सयमम् । सुवर्णकुम्भयोगीन्द्रादभूदगृहकेवली ॥96॥
शार्दूलविक्रीडितम्
कृत्वा राज्यममू सहैव सुचिरं भुक्त्वा सुखं तादृशं
पृथ्वीमूलमगात्किलाखिलमहादु:खालयं केशव: ।
रामो धाम परं सुखस्य जगतां मूर्द्धानमध्यास्त धिक्
दुष्टं क: सुखभाग्विलोमगविधिं यावन्न हन्यादमुम् ॥97॥
उपजातिच्छन्द:
प्राग्विश्वनन्दीति विशामधीशस्ततो महाशुक्रमधिष्ठितोऽमर: ।
पुनस्त्रिपृष्टो भरतार्द्धचक्री चिताघक: सप्तमभूमिमाश्रयत् ॥98॥
वंशस्थवृत्तम्
विशाखभूतिर्धरणीपतिर्यमी मरून्महाशुक्रगतस्ततश्च्युत: ।
हलायुधोऽसौ विजयाह्नय: क्षयं भवं स नीत्वा परमात्मतामित: ॥99॥
विशाखनन्दी विहतप्रतापो व्यसु: परिभ्रम्य भवे चिरं तत: ।
खगाधिनाथो हयकन्धराह्नयो रिपुस्त्रिपृष्ठस्य ययावधोगतिम् ॥100॥
