पर्व - 62
अन्वयार्थ : बुध्वा सपर्ययं सर्वं बोध्याभावाद्भवच्छिद: । यस्यावबोधो विश्रान्त: स शान्ति: शान्तयेऽस्तु व: ॥1॥
वक्तृश्रोतृकथाभेदान् वर्णयित्वा पुरा बुध: । पश्चाद्धर्मकथां ब्रूयाद् गम्भीरार्था यथार्थदृक् ॥2॥
विद्वत्वं संच्चरित्रत्वं दयालुत्वं प्रगल्भता । वाक्सौभाग्येंगितज्ञत्वे प्रश्नक्षोदसहिष्णुता ॥3॥
सौमुख्यं लोकविज्ञानं ख्यातिपूजाद्यभीक्षणम् । मिताभिधानमित्यादि गुणा धर्मोपदेष्टरि ॥4॥
तत्त्वज्ञेऽप्यपचारित्रे वक्तर्येतत्कथं स्वयम् । न चरेदिति तत्प्रोक्तं न गृह्नन्ति पृथग्जना: ॥5॥
सच्चारित्रेऽप्यशास्त्रज्ञे वक्तर्यल्पश्रुतोद्धता - । सहासयुक्तं सन्मार्गे विदधत्यवधीरणाम् ॥6॥
विद्वत्त्वसच्चरित्रत्वे मुख्यं वक्तरि लक्षणम् । अबाधितस्वरूपं वा जीवस्य ज्ञानदर्शने ॥7॥
युक्तमेतदयुक्तं चेत्युक्तं सम्यग्विचारयन् । स्थाने कुर्वन्नुपालम्भं भक्तया सूक्तं समाददन् ॥8॥
असारप्राग्ग्रहीतार्थविशेषाविहितादर: । अहसन्स्खलितस्थाने गुरूभक्त: क्षमापर: ॥9॥
संसारभीरूप्रोक्तवाग्धारणपरायण: । शुकमृद्धंससंप्रोक्तगुण: श्रोता निगद्यते ॥10॥
जीवाजीवादितत्त्वार्थो यत्र सम्यग्निरूप्यते । तनुसंसृतिभोगेषु निर्वेदश्च हितैषिणाम् ॥11॥
दानपूजातप:शीलविशेषाश्च विशेषत: । बन्धमोक्षौ तयोर्हेतुफले वाऽसुभृतां पृथक् ॥12॥
घटामटति युक्त्यैव सदसत्त्वादिकल्पना । ख्याता प्राणिदया यत्र मातेव हितकारिणी ॥13॥
सर्वसंगपरित्यागाद्यत्र यान्त्यंगिन: शिवम् । तत्त्वधर्मकथा सा स्यान्नाम्ना धर्मकथापरा ॥14॥
एवं पृथग्विनिर्दिश्य वक्त्रादित्रयलक्षणम् । अत: परं प्रवक्ष्यामि शान्तीशचरितं महत् ॥15॥
अथास्य द्वीपनाथस्य जम्बूद्वीपमहीपते: । लवणाम्भोधिनीलाम्भो लसद्विपुलवासस: ॥16॥
वक्त्रलीलां दधद्राष्ट्रमभीष्टं भरताह्नयम् । षट्खण्डमण्डितं वाद्धिंहिमवन्मध्यसंश्रितम् ॥17॥
भोगभूभूतभोगादिर्दशांगश्चक्रिणामपि । तत्र तीर्थकृतां वैश्यं सिद्धिश्चाघातिसंक्षयात् ॥18॥
तस्मात्तन्नाकलोकाच्च वरिष्ठं वर्ण्यते बुधै: । ऐरावतसमं वृद्धिहानिभ्यां परिवर्तनात् ॥19॥
मध्ये तस्य गिरिर्भाति भरतार्द्धविभागकृत् । पूर्वापरायतस्तुंगो यशोराशिरिवोज्ज्वल: ॥20॥
स्वर्गलोकजयाज्जाततोषाया वसुधास्त्रिय: । पुन्जीभूत: प्रहासो वा राजते राजताचल: ॥21॥
सफला सर्वदा वृष्टिर्ममोपरि न जातुचित् । युष्माकमिति शैलेन्द्रान् हसतीव स्वतेजसा ॥22॥
चलस्वभावे कुटिले जलाढये जलधिप्रिये । गुहास्यादिति नद्यौ योऽवमीदिति जुगुप्सया ॥23॥
देवविद्याधरै: सेव्य: सदा स्वाश्रयवर्तिभि: । सर्वेन्द्रियसुखस्थानमेष चक्रिणमन्वगात् ॥24॥
अपाच्यां चक्रबालान्तं पू:श्रेण्यां रथनूपुरम् । सबलाकमिव व्योम कुर्वती तत्र केतुभि: ॥25॥ उस विजयार्ध पर्वत की दक्षित श्रेणीमें रथनूपुर चक्रवाल नाम की नगरी है जो अपनी पताकाओं
वेष्टिता रत्नशालेन या पयोधरचुम्बिना । रत्नवेदिकयेवेयं जम्बूद्वीपवसुन्धरा ॥26॥
वर्द्धन्ते यत्र धर्मार्थकामा:संहर्षणादिव । यस्यां दरिद्रशब्दस्य बहिरंगार्थनिह्गुति: ॥27॥
प्रमाणनयनिक्षेपानुयोगैरन्यदुर्गमै: । पदार्थानां परीक्षेव गोपुरैर्यावभासते ॥28॥
अशीलभूषणा यत्र न सन्ति कुलयोषित: । वाचो जिनेन्द्रविद्यायामिवाचारित्रदेशिका: ॥29॥
ज्वलनादिजटी तस्या: पति: खगपति: कृती । मणीनामिव वाराशिर्गुणिनामाकरोऽभवत् ॥30॥
प्रतापाद्विद्विषो यस्य मम्लुर्वार्कस्य पल्लवा: । वृष्ठयाऽवर्द्धन्त वल्लर्यो वा नीत्या सफला: प्रजा: ॥31॥
तेन स्थाने यथाकालं शालयो वा सुयोजिता: । सामादय: सदोपाया: प्राफलन् बहुभोगत: ॥32॥
अतीतान् विश्वभूपेशान् संखयाभेदानिवोत्तर: । गुणस्थानकवृद्धिभ्यां विजित्य स महानभूत् ॥33॥
उभयायत्तसिद्धित्वाद् दैवपौरूषयोगत: । कोपद्वयव्यपेतत्वात्तन्त्रावापविमर्शनात् ॥34॥
शक्तिसिद्धयनुगामित्वाद्योगक्षेमसमागमात् । षड्गुणानुगुणत्वाच्च तद्राज्यमुदितोदितम् ॥35॥
तिलकान्तदिवीत्यासीत्पुरं तत्र महीपति: । चन्द्राभस्तत्प्रिया नाम्ना सुभद्रेति तयो: सुता ॥36॥
वायुवेगाजिताशेषवेगिविद्याधराधिपा । स्ववेगविद्यया प्रोद्यद्विद्युदुद्योतजिद्द्युति: ॥37॥
तस्य त्रिवर्गनिष्पत्यै सा विश्वगुणभूषणा । भूता पुरूषकारस्य सदैवस्येव शेमुषी ॥38॥
प्रतिपंचन्द्ररेखेव सा सर्वजनसंस्तुता । द्वितीयेव धरारक्ता भोग्या तेन स्वपौरूषात् ॥39॥
लक्ष्मी: परिकरस्तस्या व्यधायि विविधर्द्धिका । तत्प्रेमप्रेरणात्तेन वा लभ्ये न करोति किम् ॥40॥
कौलीन्यादनुरक्तत्वादभूत्सैकपति: सती । भूपतेश्चैकभार्यत्वं प्रेमाधिक्याज्जगुर्जना: ॥41॥
रूपादिगुणसम्पत्तिस्तस्या: किं कथ्यते पृथक् । तस्य चेच्छक्रवच्छच्यां तस्यां प्रीतिरमानुषी ॥42॥
दयावबोधयोर्मोक्ष इव सूनुस्तयोरभूत् । अर्ककीर्ति: स्वकीर्त्याभाप्रभासितजगत्त्रय: ॥43॥
नीतिविक्रमयोर्लक्ष्मीरिव सर्वमनोहरा । स्वयम्प्रभाभिधानाऽऽसीत्प्रभेव विधुना सह ॥44॥ जिस प्रकार नीति और पराक्रमके लक्ष्मी होती है उसी प्रकार उन दोनोंके सबका मन हरनेवाली
स्वयंप्रभा नाम की पुत्री भी उत्पन्न हुई जो अर्ककीर्तिके साथ इस प्रकार बढ़ने लगी जिस प्रकार कि
मुखेनाम्भोजमक्षिभ्यामुत्पलं मणिदर्पणम् । त्विषा कान्त्या विधुं जित्वा बभौ सा म्रूपताकया ॥45॥
उत्पन्नं यौवनं तस्यां लतिकायां प्रसूनवत् । खगकामिषु पुष्पेषुज्वरश्चोत्थापितस्तया ॥46॥
आपाण्डुगण्डभाभासिवक्त्रलोलविलोचना । मध्यांगकार्श्यसम्भूतसम्भ्रान्त्येव स्वयम्प्रभा ॥47॥
तन्व्या रोमावली तन्वी हरिनीलरूचिर्व्यभात् । आरूरूक्षुरिवोद्धत्या तुंगपीनघनस्तनौ ॥48॥
अनालीढमनोजापि व्यक्ततद्विक्रियेव सा । सम्पन्नयौवनेनैव जनानामगमद्दृशम् ॥49॥
अथान्येद्युर्जगन्नन्दनाभिनन्दनचारणौ । स्थितौ मनोहरोद्याने ज्ञात्वा पतिनिवेदकात् ॥50॥
चतुरंगबलोपेत: सपुत्रोऽन्त:पुरावृत: । गत्वाभिवन्द्य सद्धर्मश्रवणानन्तरं परम् ॥51॥
सम्यग्दर्शनमादाय दानशीलादि वादरात् । प्रणम्य चारणौ भक्त्या प्रत्येत्य प्राविशत्पुरम् ॥52॥
स्वयम्प्रभापि सद्धर्मं तत्रादायैकदा मुदा । पर्वोपवासप्रम्लानतनुरभ्यर्च्य वार्हत: ॥53॥
तत्पादपंकजश्लेषापवित्रां पापहां स्त्रजम् । चित्रां पित्रेऽदित द्वाभ्यां हस्ताभ्यां विनयानता ॥54॥
तामादाय महीनाथो भक्त्यापश्यत्स्वयम्प्रभाम् । उपवासपरिश्रान्तां परायेति विसर्ज्य ताम् ॥55॥
यौवनापूर्णसर्वांगरमणीया प्रियात्मजा । कस्मै देयेयमित्येवमात्मन्येव वितर्कयन् ॥56॥
मन्त्रिवर्ग समाहूय प्रस्तुतार्थ न्यवेदयत् । श्रुत्वा तत्सुश्रुत: प्राह परीक्ष्यात्मनि निश्चितम् ॥57॥
अमुस्मिन्नुत्तरश्रेण्यामलकाख्यापुरेशितु: । मयूरग्रीवसंज्ञस्य प्रिया नीलान्जना तयो: ॥58॥
अश्वग्रीवोऽग्रिमो नीलरथ: कण्ठान्तनीलसु । वज्राख्यातास्त्रय: सर्वेऽप्यभूवन् पंच सूनव: ॥59॥ कि इसी विजयार्धकी उत्तर श्रेणीमें अलका नगरी के राजा मयूरग्रीव हैं, उनकी स्त्री का नाम
अश्वग्रीवस्य कनकचित्रा देवी सुतास्तयो: । ते ग्रीवांगदचूडान्तरत्ना रत्नरथादिभि: ॥60॥
शतानि पंच मन्त्र्यस्य हरिश्मश्रु: श्रुताम्बुधि: । शतबिन्दुश्च नैमित्तिकोऽष्टांगनिपुणो महान् ॥61॥
इति सम्पूर्णराज्याय खगश्रेणीद्वयेशिने । अश्वग्रीवाय दातव्या कन्येत्येतद्विचारयन् ॥62॥
अस्त्येव सुश्रुताख्यातं सर्वमित्यवनीपतिम् । इदं बहुश्रुतोऽवोचदुत्तरं स्वमनोगतम् ॥63॥
स्वाभिजात्यमरोगत्वं वय: शीलं श्रुतं वपु: । लक्ष्मी: पक्ष: परीवारो वरे नव गुणा: स्मृता: ॥64॥
अश्वग्रीवे त एतेऽपि सन्ति किन्तु वयोऽधिकम् । तस्मात्कोऽपिवरोऽन्योऽस्तु सवयास्तद्गुणान्वित: ॥65॥
राजा सिंहरथ: ख्यात: पुरे गगनवल्लभे । पर: पद्मरथो मेघपुरे चित्रपुराधिराट् ॥66॥
अरिन्जयाख्यस्त्रिपुरे खगेशो ललितांगद: । कनकादिरथो विद्याकुशलोऽश्वपुरेश्वर: ॥67॥
महारत्नपुरे विश्वखगाधीशो धनन्जय: । कन्यैष्वेकतमायेयं दातव्येति विनिश्चितम् ॥68॥
अवधार्य वचस्तस्य विचार्य श्रुतसागर: । स्मृतिचक्षुरिमां वाचं व्याजहार मनोहराम् ॥69॥
कुलारोग्यवयोरूपाद्युपेताय यदीष्यते । दातुं कन्या मया किन्चिदुच्यते श्रूयतां मनाक् ॥70॥
पुरं सुरेन्द्रकान्तारमुदक्श्रेण्यां तदीश्वर: । मेघवाहननामास्य प्रियाभून्मेघमालिनी ॥71॥
तयोविंद्युत्प्रभ: सूनुर्त्योतिर्मालामला सुता । खगाधीशो ननन्दाभ्यामिवायेन धिया च स: ॥72॥
सिद्धकूटमगात्स्तोतुं कदाचिन्मेघवाहन: । तत्र दृष्ट्वाऽवधिज्ञानं वरधर्माख्यचारणम् ॥73॥
वन्दित्वा धर्ममाकर्ण्य स्वसूनो: प्राक्तनं भवम् । पप्रच्छ श्रृणु विद्याभृत्प्रणिधायेति सोऽब्रवीत् ॥74॥
द्वीपेऽस्मिन् प्राग्विदेहेऽस्ति विषयो वत्सकावती । पुरी प्रभाकरो राजा नन्दन: सुन्दराकृति: ॥75॥
सूनुविंजयभद्रोऽस्य जयसेनोदरोदित: । सोऽन्यदा फलितं चूतं वने वीक्ष्य मनोहरे ॥76॥
विफलं तत्समुद्भूतवैराग्य: पिहिताश्रवात् । गुरो सहस्त्रैर्भूपालैश्चतुर्भि: संयमं ययौ ॥77॥
प्रान्ते माहेन्द्रकल्पेऽभूद्विमाने चक्रकाह्नये । सप्ताब्धिजीवितो दिव्यभोगांस्तत्रान्वभूच्चिरम् ॥78॥
तत: प्रच्युत्य सूनुस्तेऽजायतायं प्रयाति च । निर्वाणमिति संस्तोतुं मया यातेन तच्छूतम् ॥79॥ वहाँसे च्युत होकर यह तुम्हारा पुत्र हुआ है और इसी भव से निर्वाणको प्राप्त होगा । श्रुतसागर
मन्त्री कहने लगा कि मैं भी स्तुति करने के लिए सिद्धकूट जिनालयमें वरधर्म नामक चारण मुनिके पास
तस्मै वरगुणै: सर्वै: पूर्णायेयं प्रदीयताम् । ज्योतिर्मालां च गृह्णीम सपुण्यामर्ककीर्तये ॥80॥
इति तद्वचनं श्रुत्वा सुमतिर्मतिवत्तम: । कन्यां सम्प्रार्थयन्तेऽमी खगाधीशा: पृथक् पृथक् ॥81॥
तस्मान्नास्मै प्रदातव्या बहुवैरं भवेत्तत: । स्वयंवरविधि: श्रेयानित्युक्त्वा विरराम स: ॥82॥
तदेवानुमतं सर्वैस्तत: सम्पूज्य मन्त्रिण: । विसर्ज्य खेचराधीश: सम्भिन्नश्रोतृसंज्ञकम् ॥83॥
स्वयम्प्रभाया: कश्चेतोवल्लभो भवतेति तम् । अपृच्छत् स पुराणार्थवेदीत्थं प्रत्युवाच तम् ॥84॥
गुरू: प्रथमचक्रेशं प्राक्पुराणनिरूपणे । आदिकेशवसम्बद्धमित्यवोचत्कथान्तरम् ॥85॥
द्वीपेऽस्मिन् पुष्कलावत्यां विषये प्राग्विदेहजे । समीपे पुण्डरीकिण्या नगर्या मधुके वने ॥86॥
पुरूरवा वनाधीशो मार्गभ्रष्टस्य दर्शनात् । मुने: सागरसेनस्य पथ: सन्चितपुण्यक:॥87॥
मद्यमांसनिवृत्तेश्च कृतसौधर्मसम्भव: । तत: प्रच्युत्य तेऽनन्तसेनायाश्च सुतोऽभवत् ॥88॥
मरीचिरेष दुर्मार्गदेशनानिरतश्चिरम् । भ्रान्त्वा संसारचक्रेऽस्मिन् सुरम्यविषये पुरम् ॥89॥
पोदनाख्यं पतिस्तस्य प्रजापतिमहानृप: । स तनूजो मृगावत्यां त्रिपृष्टोऽस्य भविष्यति ॥90॥ वह कहने लगा कि भगवान् ऋषभदेवने पहले पुराणोंका वर्णन करते समय प्रथम चक्रवर्तीसे, प्रथम नारायणसे सम्बन्ध रखनेवाली एक कथा कही थी । जो इस प्रकार है-
अग्रजोऽस्यैव भद्राया विजयो भविता सुत: । तावेतौ श्रेयसस्तीर्थे हत्वाऽश्वग्रीवविद्विषम् ॥91॥
त्रिखण्डराज्यभागेशौ प्रथमौ बलकेशवौ । त्रिपृष्ट: संसृतौ भ्रान्त्वा भावी तीर्थकरोऽन्तिम: ॥92॥
भवतोऽपि नमे: कच्छसुतस्यान्वयसम्भवात् । वंशजे नास्ति सम्बन्धस्तेन बाहुबलीशितु: ॥93॥
त्रिपृष्ठाय प्रदातव्या त्रिखण्डश्रीसुखेशिने । अस्तु तस्य मनोहर्त्री कन्या कल्याणभागिनी ॥94॥
तेनैव भवतो भावि विश्वविद्याधरेशिता । निश्चित्येतदनुष्ठेयमादितीर्थकरोदितम् ॥95॥
इति तद्वचनं चित्ते विधाय तमसौ मुदा । नैमित्तिकं समापूज्य रथनूपुरभूपति: ॥96॥
सुदूतमिन्दुनामानं सुलेखोपायनान्वितम् । प्रजापतिमहाराजं प्रतिसम्प्राहिणेत्तदा ॥97॥
स्वयम्प्रभापतिर्भावी त्रिपृष्ठ इति भूपति: । नैमित्तिकाद्विदित्वैतज्जयगुप्तात्पुरैव स: ॥98॥
खचराधिपदूतं खादवतीर्णं महोत्सव: । प्रतिगृह्य ससन्मानं वने पुष्पकरण्डके ॥99॥
स दूतो राजगेहं स्वं सम्प्रविश्य सभागृहे । निजासने समासीन: प्राभृतं सचिवार्पितम् ॥100॥
विलोक्य रागाद् भूपेन स्वानुराग: समर्पित: । प्राभृतेनैव तुष्टा: स्म इति दूतं प्रतोषयन् ॥101॥
श्रीत्रिपृष्ठ: कुमाराणां वरिष्ठ: कन्ययाऽनया । स्वयम्प्रभाख्यया लक्ष्म्येवाद्यालड्.क्रियतामिति ॥102॥
श्रुत्वा यथार्थमस्याविर्भूतद्विगुणसम्मद: । वाचिकं च समाकर्ण्य भुजाप्राक्रान्तमस्तक: ॥103॥
स्वयमेव खगाधीश: स्वजामातुर्महोदयम् । इमं विधातुमन्यंच सचिन्तस्तत्र के वयम् ॥104॥
इति दूतं तदायातं कार्यसिद्धया प्रसाधयन् । प्रपूज्य प्रतिदत्तं च प्रदायाशु व्यसर्जयत् ॥105॥
स दूत: सत्वरं गत्वा रथनूपुरनायकम् । प्राप्य प्रणम्य कल्याणकार्यसिद्धिं व्यजिज्ञपत् ॥106॥
तच्छूत्वा खेचराधीश: प्रप्रमोदप्रचोदित: । न कालहरणं कार्यमिति कन्यासमन्वित: ॥107॥
महाविभूत्या सम्प्राप्य नगरं पोदनाह्नयम् । उद्बद्धतोरणं दत्तचन्दनच्छदमुत्सुकम् ॥108॥
केतुमालाचलद्दोभिंराह्नयद्वातिसम्भ्रमात् । प्रतिपात: स्वसम्पत्या महीश: प्राविशन्मुदा ॥109॥ यह सुनकर विद्याधरोंका राजा बहुत भारी हर्ष से प्रेरित हुआ और सोचने लगा कि ‘इस कार्य में
विलम्ब करना योग्य नहीं है’ यह विचार कर वह कन्या सहित बड़े ठाट - बाट से पोदनपुर पहुँचा । उस
प्रविश्य स्वोचितस्थाने तेनैव विनिवेशित: । प्राप्तप्राघूर्णकाचारप्रसन्नह्णदयानन: ॥110॥
विवाहोचितविन्यासैस्तर्पिताशेषभूतल: । स्वयम्प्रभां प्रभां वान्यां त्रिपृष्ठाय प्रदाय ताम् ॥111॥
सिंहाहिविद्विट्वाहिन्यौ विद्ये साधयितुं ददौ । ते तत्र सर्वे सम्भूय व्यगाहन्त सुखाम्बुधिम् ॥112॥
इतोऽश्वग्रीवचक्रेशो विनाशपिशुन: पुरे । उत्पातस्त्रिविध: प्रोक्त: सद्य: सममुदुद्ययौ ॥113॥
अभूतपूर्व तं दृष्ट्वा सहसा भीतिमान् जन: । पल्योपमाष्टभागोवशेषे वा भोगभूभुव: ॥114॥
अश्वग्रीवश्च सम्भ्रान्त: समन्त्रं पृष्टवान् पृथक् । शतबिन्दुं निमित्तिज्ञं किमेतदिति तत्फलम् ॥115॥
येन सिंहो हत: सिन्धुदेशे रूढपराक्रम: । अहारि प्राभृतं येन त्वां प्रति प्रहितं हठात् ॥116॥
रथनूपुरनाथेन भवद्योग्यं प्रदायि च । यस्मै स्त्रीरत्नमेतस्मात्संक्षोभस्ते भविष्यति ॥117॥
तत्सूचकमिदं सर्वं कुर्वेतस्य प्रतिक्रियाम् । इति नैमित्तिकेनोक्तं कृत्वा ह्णदि खगाधिप: ॥118॥
अरेर्गदस्य चात्मज्ञ: प्रादुर्भावनिषेधनम् । विदधाति तदस्माभिविंस्मृतं सस्मयैर्वृथा ॥119॥
इदानीमप्यसौ दुष्टो युष्माभिरविलम्बितम् । विषान्कुरवदुच्छेद्य इत्यवादीत्स्वमन्त्रिण: ॥120॥
तेऽपि तत्सर्वमन्विष्य स्वगूढप्रहितैश्चरै: । नैमित्तिकोक्तं निश्चित्य तस्य सिंहवधादिकम् ॥121॥
त्रिपृष्ठो नाम दर्पिष्ठ: प्रजापतिसुत: क्षितौ । विश्वक्षितीशानाक्रम्य विक्रमाद्विजिगीषते ॥122॥
परीक्षितव्य: सोऽस्मासु कीदृश इति दक्षिणै: । दूतैरिति खगाधीशमवोचन्मन्त्रिण: पृथक् ॥123॥
तदाकर्ण्य तदैवासौ चिन्तागतिमनोगती । दूतौ सम्प्रेषयामास त्रिपृष्ठं प्रति विद्वरौ ॥124॥
गत्वा तौ स्वागतिं पूर्व निवेद्यानुमतौ नृपम् । दृष्ट्वा यथोचितं दत्वा प्राभृतं विनयान्वितौ ॥125॥
अश्वग्रीवेण देवेन त्वमयाज्ञापितोऽस्यहम् । रथावर्त्ताद्रिमेष्यामि तमायातु भवानिति ॥126॥
आवां त्वामागतौ नेतुमाज्ञामारोप्य मस्तकम् । आगन्तव्यं त्वयेत्युच्चैरूचतु: सोऽपि कोपवान् ॥127॥
अश्वग्रीवा: खरग्रीवा: क्रौन्चग्रीवास्तथापरे । दृष्टा: क्रमेलकग्रीवा नापूर्वो न: स पश्यताम् ॥128॥
इत्याह तौ च किं युक्तमवमन्तुं खगेश्वरम् । विश्वरूपसमभ्यर्च्यं तं भवत्पक्षपातिनम् ॥129॥
इत्याहतु: खगेशोऽस्तु पक्षपाती न वार्यते । नाहमेष्यामि तं द्रष्टुमिति प्रत्यव्रबीदसौ ॥130॥
दर्पादिदं न वक्तव्यमदृष्ट्वा चक्रवर्तिनम् । देहेऽपि न स्थितिर्भूमौ क: पुन: स्थातुमर्हति ॥131॥
इति श्रुत्वा वचो राज्ञा तयोश्चक्रेण वर्तितुम् । शीलोऽसौ किं घटादीनां कारक: कारकाग्रणी: ॥132॥
तस्य किं प्रेक्ष्यमित्युक्तौ तौ सकोपाववोचताम् । कन्यारत्नमिदं चक्रिभोग्यं किं तेऽद्य जीर्यते ॥133॥
रथनूपुरराजाऽसौ ज्वलनादिजटी कथम् । प्रजापतिश्च नामापि सन्धत्ते चक्रिणि द्विषि ॥134॥
इति सद्यस्ततो दूतौ निर्पत्य द्रुतगामिनौ । प्राप्याश्वग्रीवमानम्य प्रोचतुस्तद्विजृम्भणम् ॥135॥
खगेश्वरोऽपि तत्क्षन्तुमक्षमो रूक्षवीक्षण: । भेरीमास्फालयामास रणप्रारम्भसूचिनीम् ॥136॥
तद्ध्वनिर्व्याप दिक्प्रान्तान् हत्वा दिग्दन्तिनां मदम् । चक्रवर्तिनि संक्रुद्धे महान्त: के न बिभ्यति ॥137॥
चतुरन्गबलेनासौ रथावर्तमगात् गिरिम् । पेतुरूल्काश्चचालैला दिक्षु दाहा जजृम्भिरे ॥138॥
प्रजापतिसुतौ चैतद्विदित्वा विततौजसौ । प्रतीयतु: प्रतापाग्निभास्मितारीन्धनोच्चयौ ॥139॥
उभयो: सेनयोस्तत्र संग्राम: समभून्महान् । समक्षयात्तयो: प्रापदन्तक: समवर्तिताम् ॥140॥
युद्ध्वा चिरं पदातीनां वृथा किं क्रियते क्षय: । इति त्रिपृष्ठो युद्धार्थमभ्यश्वग्रीवमेयिवान् ॥141॥
हयग्रीवोऽपि जन्मान्तरानुबद्धोरूवैरत: । आच्छादयदतिक्रुद्ध: शरवर्षैर्विरोधिनम् ॥142॥ जन्मान्तरसे बँधे हुए भारी वैरके कारण अश्वग्रीव बहुत क्रुद्ध था अत: उसने बाण - वर्षाके द्वारा
द्वन्द्वयुद्धेन तौ जेतुमक्षमावितरेतरम् । मायायुद्धं समारब्धौ महाविद्याबलोद्धतौ ॥143॥
युद्ध्वा चिरं हयग्रीवश्चकं न्यक्षिपदभ्यरिम् । तदैवादाय तद्ग्रीवामच्छिदत् केशव: क्रुधा ॥144॥
तावर्कविधुसंकाशौ त्रिपृष्ठविजयौ विभू । भरतार्द्धाधिपत्येन भात: स्म ध्वस्तविद्विषौ ॥145॥
नृपेन्द्रै: खेचराधीशैर्व्यन्तरैर्मागधादिभि: । कृताभिषेक: सम्प्राप त्रिपृष्ठ: पृष्ठतां क्षिते: ॥146॥
आधिपत्यं द्वयो: श्रेण्योर्विततारादिकेशव: । ह्णष्ट: स्वयम्प्रभापित्रे न स्यार्त्कि श्रीमदाश्रयात् ॥147॥
असि: शंखों धनुश्चर्क्र शक्तिर्दण्डो गदाभवन् । रत्नानि सप्त चक्रेशो रक्षितानि मरूद्रणै: ॥148॥
रत्नमाला हर्ल भास्वद्रामस्य मुशर्ल गदा । महारत्नानि चत्वारि बभूवुर्भाविनिर्वृते: ॥149॥
देव्य: स्वयंप्रभामुख्या: सहस्राण्यस्य षोड़श । बलस्याष्टसहस्राणि कुलरूपगुणान्विता: ॥150॥
अर्ककीर्ते: कुमारस्य ज्योतिर्मालां खगाधिप: । प्राजापत्यविवाहेन महत्या सम्पदाग्रहीत् ॥151॥
तयोरमिततेजाश्च सुतारा चाभवत्सुता । प्रतिपच्चन्द्रयो: शुक्लपक्षरेखेव चैन्दवी ॥152॥
विष्णो: स्वयम्प्रभायां च सुत: श्रीविजयोऽजनि । ततो विजयभद्राख्य: सुता ज्योति:प्रभाह्णया ॥153॥
प्रजापतिमहाराज: भूरिप्राप्तमहोदय: । कदाचिज्जातसंवेग: सम्प्राप्य पिहिताश्रवम् ॥154॥
आदाज्जैनेश्वरं रूपं त्यक्त्वाऽशेषपरिग्रहम् । येन सम्प्राप्यते भाव: सुखात्मपरमात्मन: ॥155॥
बाह्येतरद्विषड्भेदतपस्यविरतोद्यम: । चिरं तपस्यन् सन्चित्तमायुरन्ते समादधत् ॥156॥
मिथ्यात्वं संयमाभावं प्रमादं सकषायताम् । कैवल्यं स सयोगत्वं त्यक्त्वाऽभूत्परम: क्रमात् ॥157॥
खेचरेशोऽपि तच्छ्रत्वा राज्यं दत्त्वाऽर्ककीर्तये । निर्ग्रन्थरूपमापन्नो जगन्नन्दनसन्निधौ ॥158॥
अयाचितमनादानमार्जवं त्यागमस्पृहाम् । क्रोधादिहापनं ज्ञानाभ्यासं ध्यानं च सोऽन्वयात् ॥159॥
ततो नि:शेषमंहांसि निहत्य निरूपोपधि: । निराकारोऽपि साकारो निर्वाणमगमत्परम् ॥160॥
त्रिपृष्ठो निष्ठुरारातिविजयो विजयानुग: । त्रिखण्डाखण्डगोमिन्या: कामं कामान्समन्वभूत् ॥161॥
स कदाचित्स्वजामातु: सुतयाऽमिततेजस: । स्वयंवरविधानेन मालामासंजयद्रले ॥162॥
अनेनैव विधानेन सुतारा चानुरागिणी । स्वयं श्रीविजयस्यासीद्वक्षस्थलनिवासिनी ॥163॥
इत्यन्योन्यान्वितापत्यसम्बन्धा: सर्वबान्धवा: । स्वच्छाम्भ:पूर्णसम्फुल्लसरस: श्रियमभ्ययु: ॥164॥
आयुरन्तेऽवधिस्थानप्राप्तेऽर्द्धभरतेशिनि । विजयो राज्यमायोज्य सुते श्रीविजये स्वयम् ॥165॥
दत्वा विजयभद्राय यौवराज्यपदं च स: । चक्रिशोकसमाक्रान्तस्वान्तो हन्तुमघद्विषम् ॥166॥
सहस्रै: सप्तभि: सार्द्ध राजभि: संयमं ययौ । सुवर्णकुम्भमभ्येत्य मुनिमभ्यर्णनिर्वृति: ॥167॥
घातिकर्माणि निर्मूल्य कैवल्यं चोदपादयत् । अभून्निलिम्पसम्पूज्यो व्यपेतागारकेवली ॥168॥
तदाकर्ण्यार्ककीर्तिश्च निधायामिततेजसम् । राज्ये विपुलमत्याख्याच्चारणादगमत्तप: ॥169॥
नष्टकर्माष्टकोऽभीष्टामसावापाष्टमीं महीम् । अनाप्यं नाम किं त्यक्तं व्यक्तमाशावधीरिणाम् ॥170॥
तयोरविकलप्रीत्या याति काले निराकुलम् । सुखेनामितशब्दादितेज:श्रीविजयाख्ययो: ॥171॥
कश्चिच्छ्रीविजयाधीशं साशीर्वाद: कदाचन । उपेत्य राजंश्चित्तं त्वं प्रणिधेहि ममोदिते ॥172॥
पोदनाधिपतेर्मूर्घ्नि पतितेऽतोऽह्नि सप्तमे । महाशनिस्ततश्चिन्त्य: प्रतीकारोऽस्य सत्वरम् ॥173॥
इत्यब्रवीत्तदाकर्ण्य युवराजोऽरूणेक्षण: । वद किं पतिता सर्वविदस्ते मस्तके तदा ॥174॥
इति नैमित्तिकं दृष्ट्वा प्राक्षीत्सोऽप्याह मूर्त्रि मे । रत्नवृष्टि: पतेत्साकमभिषेकेण हीत्यद: ॥175॥
सावष्टम्भं वत्त: श्रुत्वा तस्य राजा सविस्मय: । भद्र त्वयाऽऽस्यतामस्मिन्नासने किन्चिदुच्यते ॥176॥
किंगोत्र: किंगुरूर्ब्रूहि किंशास्त्र: किंनिमित्तक: । किंनाम किंनिमित्तोऽयमादेश इति पृष्टवान् ॥177॥
कुण्डलाख्यपुरे राजा नाम्ना सिंहरथो महान् । पुरोहित: सुरगुरूस्तस्य शिष्यो विशारद: ॥178॥
तच्छिष्येण निमित्तनि प्रव्रज्य हलिना सह । मयाऽष्टांगान्यधीतानि सोपदेशश्रुतानि च ॥179॥
अष्टांगानि निमित्तनि कानि किंलक्षणानि चेत् । श्रृणु श्रीविजयायुष्मन् यथाप्रश्चं ब्रवीमि ते ॥180॥
अन्तरिक्षसभौमांगस्वरव्यनलक्षण: । छिन्नस्वप्नविभेदेन प्रोक्तान्यागमवेदिभि: ॥181॥
तात्स्थ्यात्साहचर्याद्वा ज्योतिषामन्तरिक्षवाक् । चन्द्रादिपन्चभेदानामुदयास्तमयादिभि: ॥182॥
जय: पराजयो हानिर्वृद्धिर्मन्यु: सजीवित: । लाभालाभौ निरूप्यन्ते यत्रान्यानि च तत्तवत: ॥183॥
भूमिस्थानादिभेदेन हानिवृद्धयादिबोधनम् । भूम्यन्त: स्थितरत्नादिकथनं भौममिष्यते ॥184॥ पृथिवी के जुदे - जुदे स्थान आदिके भेदसे किसी की हानि वृद्धि आदि का बतलाना तथा पृथिवीके
अंगप्रत्यंगन्संस्पर्शदर्शनादिभिरन्गिनाम् । अंगकालत्रयोत्पन्नशुभाशुभनिरूपणम् ॥185॥
मृदंगादिगजेन्द्रादिचेतनेतरसुस्वरै: । दु:स्वरैश्च स्वरोऽभीष्टानिष्टप्रापणसूचन: ॥186॥
शिरोमुखादिसंजाततिललक्ष्मत्रणादिभि: । व्यन्जनं स्थानमानैश्य लाभालाभादिवेदनम् ॥187॥
श्रीवृक्षस्वस्तिकाद्यष्टशतांगगतलक्षणै: । भोगैश्वर्यादिसम्प्राप्तिकथनं लक्षणं मतम् ॥188॥
देवमानुषरक्षोविभागैर्वस्त्रायुधादिषु । मूषकादिकृतच्छेदै: छिन्नं तत्फलभाषणम् ॥189॥
शुभाशुभविभागोक्तस्वप्नसन्दर्शनान्नृणम् । स्वप्नो वृद्धिविनाशादियाथात्म्यकथनं मत: ॥190॥
इत्युक्त्वा क्षुत्पिपासादिद्वार्विशतिपरीषहै: । पीडितोऽसहमानोऽहं पद्यिनीखेटमाययौ ॥191॥
तत्र तन्मातुल: सोमशर्मा चन्द्राननां सुताम् । हिरण्यलोमासम्भूतां प्रीत्या मह्यं प्रदत्तवान् ॥192॥
द्रव्यार्जनं परित्यज्य निमित्ताभ्यासतत्परम् । सा मां निरीक्ष्य निर्विण्णा पितृदत्तधनक्षयात् ॥193॥
भोजनावसरेऽन्द्येद्युर्धनमेतत्त्वदर्जितम् । इति पात्रेऽक्षिपद्रोषान्मद्वराटकसन्चयम् ॥194॥
रन्जितस्फटिके तत्र तपन्नाभीषुसन्निधिम् । कान्ताक्षिप्तकरक्षालनाम्बुधारां च पश्चता ॥195॥
मयाऽर्थलाभं निश्चित्य तोषाभिषवपूर्वकम् । अमोघजिह्वनाम्नाऽऽपमादेशस्तेऽधुना कृत: ॥196॥
इत्यन्वाख्यत् स तच्छ्रत्वा सयुक्तिकमसौ नृप: । चिन्ताकुलो विसर्ज्यैनमुक्तवानिति मन्त्रिण: ॥197॥
इर्द प्रत्येयमस्योक्तं विचिन्त्येत्प्रतिक्रिया: । अभ्यर्णे मूलनाशे क: कुर्यात् कालविलम्बनम् ॥198॥
तच्छ्रुत्वा सुमति: प्राह त्वामम्भोधिजलान्तरे । लोहमन्जूषिकान्तस्थं स्थापयामेति रक्षितुम् ॥199॥
मकरादिभयं तत्र विजयार्द्धगुहान्तरे । निदधाम इति श्रुत्वा स सुबुद्धिरभाषत ॥200॥
तद्वचोऽवसितौ प्राज्ञ: पुरावित्तकवित्तदा । अथाख्यानकमित्याख्यत्प्रसिद्धं बुद्धिसागर: ॥201॥
दु:शास्त्रश्रुतिदर्पिष्ठ: सोम: सिंहपुरे वसन् । परिव्राट् स विवादार्थे जिनदासेन निर्जित: ॥202॥
मृत्वा तत्रैव कालान्ते सम्भूय महिषो महान् । वणिग्लवणदुर्भारचिरवाहवशीकृत: ॥203॥
प्राक् पोषयद्धिर्नि:शक्तिरिति पश्चादुपेक्षित:। जातिस्मर: पुरे बद्धवैरोऽप्यपगतासुक: ॥204॥
श्मशाने राक्षस: पापी तस्मिन्नेवोपपद्यत । तत्पुराधीशिनौ कुम्भभीभौ कुम्भस्य पाचक: ॥205॥
रसायनादिपाकाख्यस्तद्भोग्यपिशितेऽसति । शिशोंर्यसोस्तदा मांसं स कुम्भस्य न्ययोजयत् ॥206॥
तत्स्वादलोलुप: पापी तदाप्रभृति खादितुम् । मनुष्यमांसमारब्ध सम्प्रेप्सुर्नारर्की गतिम् ॥207॥
प्रजानां पालको राजा तावत्तिष्ठतु पालने । खादत्ययमिति त्यक्त: स त्याज्य: सचिवादिभि: ॥208॥
तन्मांसजीवित: क्रूर: कदाचिन्निजपाचकम् । हत्वा साधिततद्विद्य: संक्रान्तप्रोक्तराक्षस: ॥209॥
प्रजा: स भक्षायामस प्रत्यहं परितो भ्रमन् । तत: सर्वेऽपि सन्त्रस्ता: पौरा: सन्त्यज्य तत्पुरम् ॥210॥
नगरं प्राविशन् कारकर्ट नाम महाभिया । तत्राप्यागत्य पापिष्ठ: कुम्भाख्योऽभक्षयत्तराम् ॥211॥
तत: प्रभृति तत्प्राहु: कुम्भकारकर्ट पुरम् । यथादृष्टनृभक्षित्वाद्भीत्वैकशकटौदनम् ॥212॥
खादैकमानुषं चेति प्रजास्तस्य स्थिर्ति व्यधु: । तत्रैव नगरे चण्डकौशिको नाम विप्रक: ॥213॥
सोमश्रीस्तत्प्रिया भूतसमुपासनतश्चिरम् । मौण्डकौशिकनामानं तनयं ताववापतु: ॥214॥
कुम्भाहाराय यातं तं कदाचिन्मुण्डकौशिकम् । शकटस्योपरि क्षिप्तं नीत्वा भूतै: प्रयायिभि: ॥215॥
कुम्भेनानुयता दण्डहस्तेनाक्रम्य तर्जितै: । भयाद्विले विनिक्षिप्तं जगाराजगरो द्विजम् ॥216॥
विजयार्द्धगुहायां तन्निक्षेपणमयुक्तकम् । पथ्यं तद्वचनं श्रुत्वा सूक्ष्मघीर्मतिसागर: ॥217॥
भूपतेरशने: पातो नोक्तो नैमित्तिकेन तत् । पोदनाधिपति: कश्चिदन्योऽवस्थाप्यतामिति ॥218॥
खगाद भवता प्रोक्तं युक्तमित्यभ्युपेत्य ते । सम्भूय मन्त्रिणो यक्षप्रतिबिम्ब नृपासने ॥219॥
निवेश्य पोदनाधीशस्त्वमित्येनमपूजयत् । महीशोऽपि परित्यक्तराज्यभोगोपभोगक: ॥220॥
प्रारब्धपूजादानादिर्निजप्रकृतिमण्डल: । जिनचैत्यालये शान्तिकर्म कुर्वन्नुपाविशत् ॥221॥
सप्तमेऽहनि यक्षस्य प्रतिमायां महाध्वनि: । न्यपतन्निष्ठुरं मूर्घ्रि सहसा भीषणोऽशनि: ॥222॥
तस्मिन्नुपद्रवे शान्ते प्रमोदात्पुरवासिन: । वर्द्धमानानकध्वानैरकुर्वन्नुत्सवं परम् ॥223॥
नैमित्तिकं समाहूय राजा सम्पूज्य दत्तवान् । तस्मै ग्रामशतं पद्मिनीखेटेन ससम्मद: ॥224॥
विधाय विधिवद्धक्त्या शान्तिपूजापुरस्सरम् । महाभिषेकं लोकेशामर्हतां सचिवोत्तमा: ॥225॥
अष्टापदमयै: कुम्भैरभिषिच्य महीपतिम् । सिंहासनं समारोप्य सुराज्ये प्रत्यतिष्ठपत् ॥226॥
एवं सुखसुखेनैव काले गच्छति सोऽन्यदा । विद्यां स्वमातुरादाय संसाध्याकाशगामिनीम् ॥227॥
सुतारया सह ज्योतिर्वनं गत्वा रिरंसया । यथेष्टं विहरंस्तत्र सलीलं कान्तया स्थित: ॥228॥
इतश्रमरचंचाख्यपुरेशोऽशनिघोषक: । आसुर्याश्र सुतो लक्ष्म्या महानिन्द्राशने: खग: ॥229॥
विद्यां स भ्रामरीं नाम्रा प्रसाध्यायान्पुरं स्वकम् । सुतारां वीक्ष्य जातेच्छस्तामादातुं कृतोद्यम: ॥230॥
कृत्रिमैणच्छलात्तस्मादपनीय महीपतिम् । तद्रूपेण निवृत्यैत्य सुतारां दुरिताशय: ॥231॥
