पर्व - 66
अन्वयार्थ : मोहमल्लममल्लं यो व्यजेष्टानिष्टकारिणम् । करीन्द्रं वा हरि: सोऽयं मल्लि: शल्यहरोऽस्तु न: ॥1॥
जम्बूपलक्षिते द्वीपे मेरो: प्राक् कच्छकावती । विषये वीतशोकाख्यपुरे वैश्रवणाह्णय: ॥2॥
महावंशी मही तस्य महागुणमहीयस: । कुम्भकारकरालग्नमृत्स्त्रेत्व वशवर्तिनी ॥3॥
योगस्ताभ्यो महांस्तस्य प्रजानां प्रेमकारिण: । ता यस्मादुपयुज्यन्ते कोशदुर्गबलादिभि: ॥4॥
महाभयेषु सन्धर्तु संचिनोति धनं प्रजा: । धत्ते दण्डं च सनमार्गे सम्प्रवर्तयितुं स ता: ॥5॥
इति प्रवृद्धण्यानुभावसम्पादितां श्रियम् । प्रियामिव नवोढां तामुत्प्रीत्यानुभवंश्चिरम् ॥6॥
कदाचित्प्रावृडारम्भे जृम्भमाणां वनावलीम् । विलोकितुं पुरस्यायादुपशल्यमुदात्तधी: ॥7॥
तत्र शाखोपशाखा: स्वा: प्रसार्येव नृपो महान् । अवगाह्य महीं तस्थौ न्यग्रोध: सेवितो द्विजै: ॥8॥
तं विलोक्य महीपाल: पश्य पश्यास्य विस्तृतिम् । तुंगत्वं बद्धमूलत्वं वहन्नन्वेति मामयम् ॥9॥
दर्शयन्निति साश्चर्य प्रियाणां पार्श्ववर्तिनाम् । गत्वा वनान्तरे भ्रान्त्वा तेनैवायात् पुन: पथा ॥10॥
आमूलाद् भस्मितं वीक्ष्य वज्रपातेन तं बटम् । कस्यात्र बद्धमूलत्वं कस्य का वात्र विस्तृति: ॥11॥
कस्य का तुंगता नाम यद्यस्यापीदृशी गति: । इति चिन्तां समापन्न: सन्त्रस्त: संसृतिस्थिते: ॥12॥
प्रदाय राज्यं पुत्राय श्रीनागनगवर्तिनम् । श्रीनागपतिमासाद्य पीतधर्मरसायन: ॥13॥
राजभिर्बहुभि: सार्द्धमवाप्यात्युन्नतं तप: । अंगान्येकादशांगानि विधाय विधिना धिया ॥14॥
सम्पाद्य तीर्थकृन्नाम गोत्रं चोपात्तभावन: । तपस्यन्सुचिरं प्रान्ते प्रास्ताशेषपरिग्रह: ॥15॥
सोऽनुत्तरविमानेषु सम्बभूवापराजिते । त्रयस्त्रिंशत्समुद्रोपमायुर्हस्तोच्छ्रिति: कृती ॥16॥
मासान् षोडश मासार्द्ध चातिबाह्यं मनाक् सकृत् । श्वसित्याहारमादत्ते मनसा योग्यपुद्रलान् ॥17॥
त्रयस्र्त्रिशत्सहस्त्रोक्तवत्सराणां व्यतिक्रमे । भोगोऽस्य नि:प्रवीचारो लोकनाल्यन्तरावधे: ॥18॥
तत्क्षेत्रमितभाशक्तिविक्रियस्यामरेशितु: । तस्मिन् षण्मासशेषायुष्यागमिष्यति भूतलम् ॥19॥
अत्रैव भरते बंगविषये मिथिलाधिप: । इक्ष्वाकुर्भूपति: कुम्भनामा काश्यपगोत्रज: ॥20॥
प्रजावती महादेवी तस्य लक्ष्मीरिवापरा । पीयूषाशिकृताचिन्त्यवसुधारादिवैभवा ॥21॥
चैत्रमासे2 सिते पक्षे निशान्ते प्रतिपद्दिने । अश्विन्यां षोडश स्वप्नान् व्यलोकिष्टेष्टसूचिन: ॥22॥
तदैव मंगलान्युच्च: पेठुर्मंगलपाठका: । हता प्रभातभेरी च दरनिद्राविघातिनी ॥23॥
प्रबुध्याधिकसन्तोषात्स्नात्वा मंगलवेषधृक् । पर्ति प्रति गता रेखा चन्द्रस्येव तदातनी ॥24॥
संसत्कुमुद्वती सा विकासयन्ती स्वतेजसा । आनन्दद्विलोक्यैनामधीशोऽप्यासनादिभि: ॥25॥
सुस्थिताऽर्द्धासने सापि स्वप्रांस्तांस्तमवेदयत् । फलान्यमीषां शुश्रषु: परितोषकराण्यत: ॥26॥
यथाक्रमं नृपोऽप्युक्त्वा फलं तेषां पृथक् पृथक् । गजवक्त्रप्रवेशावलोकनाद्रर्भमाश्रित: ॥27॥
तवाहमिन्द्र इत्येनामानयत्प्रमदं परम् । कुर्वन्तस्तद्वच: सत्यं समन्तादमरेश्वरा: ॥28॥
समागत्य तयो: कृत्वा स्वर्गावतरणोत्सवम् । कल्याणभागिनो: पित्रोर्ययुस्तोषात्स्वमाश्रयम् ॥29॥
तमादायोदरं तस्या निर्बाधं भासते स्म तत् ।संक्रान्तपूर्णशीतांशुसम्मु2 खीनतलोपमम् ॥30॥
सुखेन नवमे मासि पूर्णे पूर्णेन्दुभास्वरम् । विभक्तसर्वावयवं सर्वलक्षणलक्षितन् ॥31॥
मार्गशीर्षसितैकादशीदिनेऽश्विनीसंगमे । त्रिज्ञानलोचनं देवं तं प्रासूत प्रजावती ॥32॥
तदामृताशिन: सर्वे सम्प्राप्य प्राप्तसम्मदा: । तेज:पिण्डं समादाय बालं बालार्कसन्निभम् ॥33॥
गत्वाऽचलेशे संस्थाप्य पन्चमाब्धिपयोजलै: । अभिषिच्य विभूष्योच्चैर्मल्लिनामानमाजगु: ॥34॥
ते पुनस्तं समानीय नामश्रावणपूर्वकम् । मातुरंके व्यवस्थाप्य स्वन्निवासान् प्रपेदिरै ॥35॥
अरेशतीर्थसन्तानकालस्यान्ते स पुण्यभाक् । सहस्त्रकोटिवर्षस्य तदभ्यन्तरजीव्यभूत् ॥36॥
समानां पन्चपन्चाशत् सहस्त्राण्यस्य जीवितम् । पन्चर्विशतिवाणासनोच्छ्रिते: कनक द्युते: ॥37॥
शतसंबत्सरे याते कुमारसमये पुरम् । चलत्सितपताकाभि: सर्वत्रोद्बद्धतोरणै: ॥38॥
विचित्ररंगवल्लीभिर्विकीर्णकुसुमोत्करै: ।निर्जिताम्भोनिधिध्वानै: प्रध्वनत्पटहादिभि: ॥39॥
मल्लिर्निजविवाहार्थ भूयो वीक्ष्य विभूषितम् । स्मृत्वापराजितं रम्यं विमानं पूर्वजन्मन: ॥40॥
सा वीतरागता प्रीतिरूर्जिता महिमा च सा । कुत: कुतो विवाहोऽयं सतां लज्जाविधायक: ॥41॥
विडम्बनमिदं सर्व प्रकृतं प्राकृतैर्जनै: । निन्दयन्निति निर्विद्य सोऽभून्निष्क्रमणोद्यत: ॥42॥ कुमारकाल के सौ वर्ष बीत जाने पर एक दिन भगवान् मल्लिनाथ ने देखा कि समस्त नगर
तदा द्युमुनय: प्राप्य प्रस्तुतस्तुतिविस्तरा: । अनुमत्य मतं तस्य ययु: खेन तिरोहिता: ॥43॥
तीर्थकृत्स्विपि केषांचिदेवासीदीदृशी मति: । दुष्करो विषयत्याग: कौमारे महतामपि ॥44॥
इति भक्त्या कृतालापा नभोभागे परस्परम् । परनि: क्रान्तकल्याणमहाभिषवणोत्सवम् ॥45॥
सोत्सवा: प्रापयन्ति स्म कुमारममरेश्वरा: । कुमारोऽपि जयन्ताभिधानं यानमधिष्ठित: ॥46॥
गत्वा श्वेतवनोद्यानमुपवासद्वयान्वित: । स्वजन्ममासनक्षत्रदिनपक्षसमाश्रित: ॥47॥
कृतसिद्धनमस्कार: परित्यक्तोपधिद्वय: । सायाह्णे त्रिशतैर्भूपै: सह सम्प्राप्य संयमम् ॥48॥
संयमप्रत्ययोत्पन्नचतुर्थज्ञानभास्वर: । मार्गोऽयमिᚫति संचिन्त्य सम्यग्ज्ञानप्रचोदित: ॥49॥
मिᚫथिलां प्राविशत्तस्मै नन्दिषेणनराधिप: । प्रदाय प्रासुकाहारं प्राप द्युन्नद्युति: शुभम् ॥50॥
दिनषट् के गते तस्य छाद्मस्थ्ये प्राक्तने वने । अधस्तरोरशोकस्य त्यक्ताहद्विंतयाद् गते: ॥51॥
पूर्वाह्णे जन्मनीवात्राप्यस्य सत्सु दिनादिषु । घातित्रितयनिर्णाशात्केवलावगमोऽभवत् ॥52॥
बोधिता इव देवेन्द्रा: सर्वे ज्ञानेन तेन ते । सम्भूयागत्य तत्पूजामकुर्वन् सर्ववेदिन: ॥53॥
अष्टार्विशतिरस्यासन् विशाखाद्या गणाधिपा: । स्वपंचेन्द्रियमानोक्ता मुनय: पूर्वधारिण: ॥54॥
शून्यत्रितरन्ध्रद्विप्रोक्तसड्ख्यानशिक्षका: । द्विशतद्विसहस्त्रोक्ततृतीयावगमस्तुता: ॥55॥
तावन्त: पंचमज्ञाना: खद्वयाब्ध्येकवादिन: । शून्यद्वनवद्वयुक्तविक्रियर्द्धिविभूषिता: ॥56॥
शून्यपन्चमुनीन्द्रैकमन:पर्ययबोधना: । चत्वार्रिशत्सहस्राणि सर्वे संकलनां श्रिता: ॥57॥
खग्रयेन्द्रियपन्चोक्ता बन्धुषेणादिकार्यिका: । श्रावका: लक्षमा: प्रोक्ता: श्राविकास्त्रिगुणास्तत: ॥58॥
देवा देव्यस्स्त्वसंखखाता: गण्या कण्ठीरवादय: । एवं द्वादशभिर्देबो गणैरेभि: परिष्कृत: ॥59॥
मुक्तिमार्ग नयन् भव्यपथिकान् प्रथितध्वनि: । बिजहार महादेशान् भव्यसत्त्वानुरोधत: ॥60॥ जिनकी दिव्य ध्वनि अत्यन्त प्रसिद्ध है ऐसे भगवान् मल्लिनाथ ने भव्य जीवरूपी पथिकों को
ततो मासावशेषायु:सम्मेदाचलमाश्रित: । प्रतिमायोगमादाय मुनिभि: सह पन्चभि: ॥61॥
सहस्त्रैर्ध्यानमास्थाय भरण्यां पूर्वरात्रत: । फाल्गुनोज्ज्वलपन्चम्यां तनुवातं समाश्रयत् ॥62॥
कल्पान्निर्वाणकल्याणमन्वेत्यामरनायका: । गन्धादिभि: समभ्यर्च्य तत्क्षेत्रमपवित्रयन् ॥63॥
मालिनी
जननमृतितरंगाद् दु:खदुर्वारिपूर्णा –
दुपचितगुणरत्नो दु:स्पृहावर्तगर्तात् ।
स कुमतविधुवृद्धाद् ध्याति नावा भवाब्धे –
रभजत भुवनार्ग्र विग्रहग्राहमुक्त: ॥64॥
स्वागता
येन शिष्टमुरूवर्त्म विमुक्ते-
र्य नमन्तिनमिताखिललोका: ।
यो गुणै: स्वयमधारि समग्रै:
स श्रियं दिशतु मल्लिरशल्य: ॥65॥
द्रुतविलम्बितवृत्तम्
अजनि वैश्रवणो धरणीश्वर:
पुनरनुत्त्रनाम्न्यपराजिते ।
जितखलाखिलमोहमहारिपु-
दिंशतु मल्लिरसावतुलं सुखम् ॥66॥
मल्लेर्जिनस्य सन्तानेऽभूत्पद्यो नाम चक्रभृत् । द्वीपेऽस्मिन्प्राच्यसौ मेरो: सुकच्छविषये नृप: ॥67॥
श्रीपुरेश: प्रजापालस्तृतीयेऽजनि जन्मनि । स्वामिप्रकृतिसम्प्रोक्तगुणानामुत्तमाश्रय: ॥68॥
सुराज्ञस्तस्य नाभूवन्राज्येऽस्यायुक्तिका2दिभि: । प्रजानां पन्चभिर्बाधास्तदव3र्द्धन्त ता: सुखम् ॥69॥
शक्तित्रितयसम्पत्त्या शत्रून्निर्ज्जित्य जित्वर: । विश्रान्तविग्रहो भोगान् धर्मेणार्थेन चान्वभूत् ॥70॥
स कदाचिद् विलोक्योल्कापातं जातावबोधन: । आपातरमणीयत्वमाकलय्येष्टसम्पदम् ॥71॥
स्थास्नुबुद्धया विमुग्धत्वादन्वभूवमिमांश्चिरम् । न चेदुल्काप्रपातोऽयं भूयो भ्रान्तिर्भवार्णवे ॥72॥
इत्यारोप्य सुते राज्यं शिवगुप्तजिनेश्वरम् । प्रपद्य परमं पित्सु6 रयासीत्संयमद्वयम् ॥73॥
समुत्कृष्टाष्टशुद्धीद्धता रूद्धाशुभाश्रव: । क्रमात्कालान्तमासाद्य सुसमाहितमानस: ॥74॥
निजराज्येन संक्रीर्त स्वहस्तप्राप्तमच्युतम् । तुतोष कल्पमालोक्य जितक्रेयो हि तुष्यति ॥75॥
द्वार्विशत्यब्धिमेयायु: प्रान्तेऽसावच्युताधिप: । द्वीपेऽत्र भरते काशी वाराणस्यां महीभुज: ॥76॥
इक्ष्वाको: पद्यनाभस्य रामायाश्चाभबत्सुत: । पद्याभिधान: पद्यादिप्रशस्ताशेषलक्षण: ॥77॥
र्त्रिशद्वर्षसहस्त्रायुर्द्वार्विशतिधनुस्तनु: । सुरसम्प्रार्थ्यकान्त्यादि: कार्तस्वरविभास्वर: ॥78॥ वहाँ बाईस सागर की उसकी आयु थी । वह अच्युतेन्द्र आयु के अन्त में वहाँसे च्युत होकर कहाँ उत्पन्न हुआ इसका वर्णन करते हैं -
पुण्योदयात्क्रमेणाप्य चक्रित्वं विक्रमार्जितम् । दशांगभोगान्नि:संगमभंगानम्वभूच्चिरम् ॥79॥
पृथिवीसुन्दरीमुख्यास्तस्याष्टौ पुत्रिका: सती: । सुकेतुखचराधीशपुत्रेभ्योऽदात्प्रसन्नवान् ॥80॥
एवं सुखेन कालेऽस्य याति सत्यम्बुदोऽम्बरे । प्रेक्ष्य: प्रमोदमुत्पाद्य सद्योऽसौ विकृर्ति ययौ ॥81॥
तं वीक्ष्य न विपक्षोऽस्य तयाप्येषोऽगमल्लयम् । सम्पत्सु सर्वविद्विट्सु का स्थैर्यास्था विवेकिन: ॥82॥
इति चक्री समालोच्य संयमेऽभूद्रतस्तदा । सुकेतु: कुलवृद्धोऽस्य नान्ना दुश्चरितोऽब्रवीत् ॥83॥
राज्यसम्प्राप्तिकालस्ते कनीयान् नवयौवन: । भोगान्भुड़्क्ष्व न कालोऽयं तपस: किं विधीर्भवे: ॥84॥
केनापि तपसा कार्य किं वृथाऽऽयासमात्रकम् । नात्र किन्चित्फलं नैव परलोकश्च कश्चन ॥85॥
कथन्न परलोकश्चेदभावात्परलोकिन: । पन्चभूतात्मके काये चेतना मदशक्तिवत् ॥86॥
पिष्टकिण्वादिसंयोगे तदात्मोक्ति: खपुष्पवत् । तत: प्रेत्योपभोगादिकाड़्क्षा स्वकृतकर्मण: ॥87॥
वन्ध्यास्तनन्धयस्येव खपुष्पापीडलिप्सनम् । आग्रहोऽयं परित्याज्यो राज्यं कुरू निराकुलम् ॥88॥
सत्यप्यात्मनि कौमारे सुकुमार: कथं तप: । सहसे निष्ठुरं देव पुष्करैरपि दुष्करम् ॥89॥
इत्युक्तं तदमात्यस्य स श्रुत्वा शून्यवादिन: । रूपादिरूप एवात्र भूतसंघोऽभिलक्ष्यते ॥90॥
सुखदु:खादिसंवेद्यं चैतन्यं तद्विलक्षणम् । तद्वान् देहादिहान्योऽयं स्वसंवित्यानुभूयते ॥91॥
बुद्धिपूर्वक्रियालिंगादन्यत्राप्यनुमीयते । अस्त्यात्मा भाविलोकश्च सत्त्वाच्चातीतसंस्मृते: ॥92॥
इहलोकादिपर्यन्तवीक्षणैर्जन्मिनां सताम् । बुद्धिकारणकार्यौ स्तां चैतन्यान्मद्यधीरिव॥93॥
इत्यादि युक्तिवादेन चक्री तं शून्यवादिनम् । श्रद्धाप्यात्मास्तितां सम्यक कृतबन्धुविसर्जन: ॥94॥
नियोज्य स्वात्मजे राज्यं सुकेत्वादिमहीभुजै: । जिनात्समाधिगुप्ताख्यात्समं संयममाददौ ॥95॥
विशुद्धिपरिणामानामुत्तरोत्तरभाविनाम् । प्राप्य क्रमेण पर्यन्तं पर्यन्तं प्राप घातिनाम् ॥96॥
नवकेवललब्धीद्धविशुद्धव्याह्णतीश्वर: । काले कायत्रयं हित्वा पदेऽभूत्पारमेश्वरे ॥97॥ अब वे नव केवल लब्धियों से देदीप्यमान हो उठा और विशुद्ध दिव्यध्वनिके स्वामी हो गये ।
जब अन्तिम समय आया तब औदारिक, तैजस और कार्मण इन तीन शरीरोंको छोड़कर परमेश्वर
उदयान्नोदयादस्य धरणीधरणीमुद: । तानवं तानवं किन्चित्सम्पदं सम्पदं श्रित: ॥98॥
नापन्नापन्नभोगेन मामतो मामतोदया: । सपद्याख्य: सपद्याख्य: संगम: संगम: सताम् ॥99॥
मन्दराग इवोत्तुंगो मन्दरागोऽरिधारिणाम् । राजते राजतेजोभिर्नवमोऽनवमो मुदा ॥100॥
मालिनी
प्रथममजनि राजा य: प्रजापालनामा
शमितकरणवृत्या प्रान्तकल्पेश्वरोऽभूत् ।
सबलभरतनाथ: शर्मण: सद्म पद्म:
परमपदमवापत्सोऽमलं शं क्रियान्न: ॥101॥
तीर्थेऽस्मिन्नेव सम्भूतौ सप्तमौ रामकेशवौ । तृतीये तौ भवेऽभूतां साकेते राजपुत्रकौ ॥102॥
अप्रियत्वात्पिता त्यक्त्वा तौ स्नेहेन कनीयसे । भ्रात्रे स्वसमै ददौ यौवराज्यं पदमकल्पितम् ॥103॥
मन्त्रिणैव कृतं सर्वमिदमित्यतिकोपिनौ । अमात्ये बद्धवैरौ तौ धर्मतीर्थान्वयानुगौ ॥104॥
शिवगुप्तमुनेरन्तेवासितामेत्य संयमम् । विधाय सुविशालाख्ये सौधर्मेऽमरतां गतौ ॥105॥
तत: प्रच्युत्य भूपस्य वाराणस्यां बभूवतु: । इक्ष्वाकुतिलकस्याग्निशिखस्य तनयौ प्रियौ ॥106॥
माताऽपराजिता केशवती च क्रमशस्तयो: । नन्दिमित्राह्णयो ज्येष्ठ: कनिष्ठो दत्तसंज्ञक: ॥107॥
द्वात्रिंशत्खत्रयाब्दानौ द्वाविंशतिधनुस्तनू । चन्द्रेन्द्रनीलसंकाशाववर्द्धेतामनुत्तरौ ॥108॥
ततो मन्त्री च पूर्वोक्तो भ्रान्त्वा संसारसागरे । क्रमेण विजयार्द्धाद्रिमन्दराख्यपुराधिप: ॥109॥
बलीन्द्राभिधया ख्यातो जातो विद्याधराधिप: । सोऽन्येद्युर्युबयोर्भद्रक्षीरोदाख्योऽस्ति विश्रुत: ॥110॥
महान्ममैव योग्योऽसौ दीयतां गन्धवारण: । इति दर्पात्प्रतिष्टम्भी प्राहिणोत्प्रति तौ वच: ॥111॥
श्रुत्वा तद्वचनं तौ च तेनावाभ्यां सुते स्वयम् । देये चेद्दीयते दन्ती नोचेत्सोऽपि न दीयते ॥112॥
इति प्रत्याहतु: कर्णकटुकं तदुदीरितम् । समाकर्ण्य बलीन्द्राख्यो बिभ्रत्कालानुकारिताम् ॥113॥
योद्धुमाभ्यां समं भीमकोप: सन्नद्धवाँस्तदा । खगेन्द्रो दक्षिणश्रेण्यां सुरकान्तारपू:पति: ॥114॥
केशवत्या महाभ्राता सम्मेदाद्रौ सुसाधिते । सिंहपक्षीन्द्रवाहिन्यौ महाविद्ये यथाविधि ॥115॥
दत्या ताभ्यां कुमाराभ्यां नात्रा केसरिविक्रम: । तदीयकार्यसाहाय्यं बन्धुत्वेनावमन्यत ॥116॥
तयोस्तुमुलयुद्धेन बलयोर्बलिनोरभूत् । संग्राम: क्षयकालो वा संहरन् सकला: प्रजा: ॥117॥
तत्र मायामये युद्धे बलीन्द्रतनयं क्रुधा । मुखं शतबलिं मृत्यो: सीरपाणिरनीनयत् ॥118॥
बलीन्द्रेणापि तं दृष्ट्वा समुत्पन्नरूषात्मन: । प्रहितं चक्रमुद्दिश्य केशवं कौशिकोपमम् ॥119॥
तत्तं प्रदक्षिणीकृत्य दक्षिणं बाहुमाश्रितम् । तदेवादाय दत्तोऽपि हत्वा तं तच्छिरोऽग्रहीत् ॥120॥
युद्धान्ते तौ तदा वीरो प्रदत्ताभयघोषणौ । त्रिखण्डधरणीचक्रं सचक्रं चक्रतु: स्वकम् ॥121॥
चिरं राज्यसुखं भुक्त्वा स्वायुरन्ते स चक्रभृत् । वद्ध्वायुर्नारकं घोरमवधिास्थानमेयिवान् ॥122॥
तन्निर्वेदेन रामोऽपि सम्भूतजिनसन्निघौ । दीक्षित्वा बहुभिर्भूपैरभूद7गृहकेवली ॥123॥
स्त्रग्धरा
जातौ साकेतपुर्या प्रथितनृपसुतौ तौ समादाय दीक्षां
प्रान्ते सौधर्मकल्पे प्रणिहितमनसौ देवभावप्रयातौ ।
वाराणस्यामभूतां पुरूकुलतिलकौ नन्दमित्रश्व दत्तो
दत्तोऽसौ सप्तमीं क्षमां समगमदपरोऽप्याप कैवल्यलक्ष्मीम् ॥124॥
वसन्ततिलका
मन्त्री चिरं जननवारिनिधौ भ्रमित्वा
पश्चाद् बलीन्द्र इति नामधर: खगेश: ।
दत्तादवाप्तमरणो नरकं दुरन्तं
प्रापत्तत: परिहरन्त्वनुबद्धवैरम् ॥125॥
