ग्रन्थ :
प्ररूढनिर्वेदकन्दलो मधुपिङ्गलः 'धिगिदमभोगायतनं भोगार्यतनं यदेकदेशदोषादिमामुचितसमागमामपि मामतेन्द्रहामहं नाले प्सि' इति मत्वा विमुक्तसंसारपतः परिगृहीतदीक्षः क्रमेण तांस्तान्ग्रामारामनिवेशानिरनुको "जङ्घाकरिक इव लोचनोत्सवतां नयन्त्रशेनायाबुद्धयायोध्यामागत्यानेकोपवासपरवशहृदयोत्साहस्तीवातपातिश्रान्तदेहो "वाष्पीह इव क्रमथुन्यपोहाय सगरागारद्वारपंदिरे मनायलम्बत । तत्र च पुराप्रयुक्तपरिणयापायनीतिविश्वभूतिः प्रगल्भमतये शिवभूतये रुचियाय शिष्याय रहितरहस्यमुद्रकं सामुद्रकमशेषविदुषविचक्षणो व्याचक्षाणो बभूव । परामर्शवशाशीतिः शिवभूतिस्तं न्यक्षलक्षणपेशलं मधुपिङ्गलमवलोक्य-'उपाध्याय, घनघृताहुतिवृद्धिमद्धामशालिनि ज्वालामालिनि दह्यता. मेतदेति स्वाध्यायो यदेवंविधमूर्तिरप्ययमीहगवस्थाकीर्तिः' । सदाचारनिगृहीतिर्विश्वभूतिःअपर्याप्तपूर्वापरसंगीते शिषभूते, मागाः खेदम्, यदेष नृपवरस्य सगरस्य निदेशादस्मदुपदेशादनन्यसामान्यलावण्यविनिवासां सुलसामलभमानस्तपस्वी तपस्वी समभूत् । . एतच्चासन्नारिष्टतातेर्विश्वभूतेर्वचनमेकायनमनाः स यतिर्निशम्य प्रवृद्धक्रोधानलः कालेन "विपद्योत्पद्य चासुरेषु कालासुरनामा भवप्रत्ययमाहात्म्यादुपजातावधिसन्निधिस्तपस्याप्रपञ्चमसुरान्वयोदञ्च चात्मनो विनिश्चित्य यदीदानीमेव महापराधनगरं सगरमकारणप्रकाशितदोषजाति विश्वभूतिं च चूर्णपेषं पिनष्मि, तदानयोः सुकृतभूयिष्ठत्वात्प्रेत्यापि' सुरश्रेष्ठत्वावाप्तिरिति न साध्वपराधः स्यात् । ततो यथेहानयोबहुविडम्बनावरोधो वधः, परत्र च दुःखपरम्परानुरोधो भवति, तथा विधेयम् । न चैकस्य बृहस्पतेरपि कार्यसिद्धिरस्ति' इत्यभि प्रायेणात्मवैकारिकर्द्धिप्रदर्शनातिथिं वैरनिर्यातनमनोरथरथसारथिमन्वेषमाणमतिरासीत्। अथ कामकोदण्डकारणकान्तारैरिवेवणावतारविराजितमण्डलायां डहालायामस्ति स्वस्तिमती नाम पुरी। तस्यामभिचन्द्रापरनामवसुर्विश्वावसुर्नाम नृपतिः। तस्य निखिलगुणमणिप्रसूतिवसुमती वसुमती नामाग्रमहिषी। सूनुरनयोः समस्तसपत्नभूरुहविभावसुर्वसुः । पुरोहितश्च निश्चिताशेषशास्त्ररहस्यनिकुरम्बः क्षीरकदम्बः । कुटुम्बिनी पुनरस्य सतीव्रतोपास्तिमती स्वस्तिमती नाम । जैन्युरनयोरनेकनमसितपर्वतप्राप्तः पर्वतो नाम । स किल सदाचारणभूरिः क्षीरकदम्बकसूरिः शिष्यशेमुष्यामिव स्वाध्यायसंपादनविशालायां सुवर्णगिरिगुहाङ्गणशिलायामेकदा तस्मै मुदा गतस्म॑याय यथाविधि संमधिजिगांसवे वसवे प्रगलितपितृपाण्डित्यगर्वपर्वताय तस्मै पर्वताय गिरिकूटपत्तनवसतेर्विश्वनाम्नो विश्वम्भरापतेः पुरोहितस्य विहितानवद्यविद्याचार्यचरणसेवस्य विश्वदेवस्य नन्दनाय नारदाभिधानाय च निखिलभुर्वनव्यवहारतन्त्रमागमसूत्रमतिमधुरस्वरीपदेशमुपदिशन्नम्बरादवतरद्भ्यांसूर्याचन्द्रमस्समाभ्याममितगत्यनन्तगतिभ्यामृषिभ्यामीक्षांचके। तत्र समासनसुगतिरनन्तगतिभंगवान्किलैवमभाषत-'भगवन्, एत एव मलु विदुष्याः शिष्याः यदेवमनवचं "ब्रह्मोद्यविद्यमेतस्माद्ग्रन्थार्थप्रयोगभङ्गीषु यथार्थप्रदर्शनतया "विधूतोपाध्यायादुपाध्यायादेसर्गधियोऽधीयते' । प्रयुक्तावधिबोधस्थितिरमितगतिभगवान्–'मुनिवृषन्, सत्यमेवैतत् । किन्त्वेतेषु चतुषु मध्ये द्वाभ्यामम्भसि गौरवोपेतपदार्थ वधःप्रबोधोचितमतिभ्यामिदमतिपवित्रमपि सूत्रं विपर्यासयितव्यम्॥एतच्च प्रवचनलोचनालोकितब्रह्मस्तम्बः क्षीरकदम्बः संश्रुत्य 'नूनमस्मिन्महामुनिवाक्येऽर्थात्सप्तरुचिमरीचिवद्वाभ्यामूर्ध्वगाभ्यां भवितव्यमिति प्रतीयते । तत्राहं तावदेकदेशयतिव्रतपूतात्मानमात्मानमधरधामसंनिधानं न संभावयेयम् । नरकान्तं राज्यम्, बन्धनान्तो नियोगः. मरणान्तः स्त्री विश्वासः, विपदन्ता खलेषु मैत्री, इति वचनादिन्दिरामदिरामदमलिनमनःप्रचारे राज्यभारे प्रसरदसुं वसुं च नोर्ध्व यियासुम् । तन्नारदपर्वती परीक्षाधिकृतौ' इति निश्चित्य समिथमयमूर्णायुद्वयं निर्माय प्रदाय च ताभ्याम् 'अहो, द्वाभ्यामपि भवभ्यामिदमुरंणयुगलं यत्र न कोऽप्यालोकते तत्र विनाश्य प्राशितव्यम्' इत्यादिदेश। तावपि तदादेशेन हव्यवाहे वाहनद्वितयं प्रत्येकमादाय यथायथमयासिष्टाम् । तत्र सत्ख्याति खर्वः पर्वतः पस्त्यपाश्चात्यकुम्बा, पसद्यापार्थे च भटित्रमुरभ्रपुत्रमुदरानलपात्रमकार्षीत् । शुभाशयविशारदो नारदस्तु 'यत्र न कोऽप्यालोकते' इत्युपाध्यायोक्तं ध्यायन् 'को नामात्र पुरे कान्तारे वा सद्रघणो योऽधिकरणं नात्मेक्षणस्य व्यन्तरगणस्य महामुनिजनान्तःकरणस्य च' इति विचिन्त्य तथैव तं वृष्णिमुपाभ्यायाय समर्पयामास । उपाध्यायो नारदमप्यूर्ध्वगमवबुद्धद्य संसारतरुस्तम्बमिव कचनिकुरम्बमुत्पाटय स्वर्गलथमोसपक्षां दीक्षामादाय निखिलागमसमीक्षां शिक्षामनुश्रित्य चातुर्वर्ण्यश्रमणसङ्घसंतोषणं गणपोषणमात्मसात्कृत्य एकत्वादिभावनापुरस्कारमात्मसंस्कारं विधाय कायकषायकर्शनां सल्लेखनामनुष्ठाय निःशेषदोषालोचनपूर्वकाङ्गविसर्गसमर्थमुत्तमार्थे च प्रतिपद्य सुरसुखकृतार्थो बभूव । पूर्वमेव तदादेशादात्मदेशोपदेशदः सकलसिद्धान्तकोविदो नारदः सद्गुणभूरेः क्षीरकदम्बसूरेः प्रव्रज्याचरणं स्वर्गावरोहणं चावगत्य 'गुरुवद्गुरुपुत्रं च पश्येत्' इति कृतसूक्तस्मरणः । पर्योत्ततदाराधनोपकरणस्तद्विरहदुःखदुर्मनसमुपाध्यायानीं जननीं सहपांसुक्रीडितं पर्वतं च द्रष्टुमागतः। अपरेधुस्तं पर्वतम् 'अजैर्यष्टव्यम्' इति वाक्यम् 'अजैरजात्मजैर्यष्टव्यं हव्यकव्यार्थों विधिविधातव्यः' इति श्रद्धामात्रावभासिभ्योऽन्तेवासिभ्यो व्याहरन्तमुपश्रुत्यवृहस्पतिप्रज्ञःपर्वत, मैवं व्याख्यः। किंतु 'न जायन्त इत्यजा वर्षयप्रवृत्तयो व्रीहयस्तैर्यष्टव्यं शान्तिपौष्टिकार्था क्रिया कार्या' इति परीयेवाचार्यादिदं वाक्यमेवमश्रौवं परुत्सजूंस्तथैवाचिन्तयाव । तत्कथमैषम एव तव मतिर्दापरवसतिः समजनीति बहुविस्मयं मे मनः । प्राचार्यनिकेत पर्वत, यद्येवमाश्वीनेऽप्यर्थाभिधाने भवानपरेवानपि 'विपर्यस्यति, तदा पराधीने माहविधीने को नाम संप्रत्ययः'। पर्वतः-नारद, नेदमस्तुकारं' यदस्य पदस्य मन्निरुक्त पवातिसूक्तोऽर्थः। यदि चायमन्यथा स्यात्तदा रसवाहिनीखण्डनमेव मे दण्डः' । नारदः-'पर्वत, को नु खल्वत्र विवदमानयोरावयोनिकषभूमिः' । पर्वतः-'नारद, वसुः'। कर्हि तर्हि तं समयानुसतव्यम् । इदानीमेव नात्रोद्धारः' इत्यभिधाय द्वावपि तौ वसुं निकषा प्रास्थिीताम् , ऐक्षिषातां च तथोपस्थितौ तेन वसुना गुरुनिर्विशेषमाचरितसम्मानौ यथावत्कृतकशिपुविधानौ विहितांचितोचितकाञ्चनदानौ समागमनकारणमापृष्टौ स्वाभिप्रायमभाषिषाताम् । वसुः-'यथाहतुस्तत्रभवन्तौ तथा प्रातरेवानुतिष्ठेयम्'। अत्रान्तरे वसुलक्ष्मीक्षयक्षपेव क्षपायां सा किलोपाध्याया नारदपक्षानुमतं क्षीरकदम्बाचार्यकृतं तद्वाक्यव्याख्यानं स्मरन्ती स्वस्तिमती पर्वतपरिभवापायबुद्धया वसुमनुसृत्य 'वत्स वसो, यः पूर्वमुपाध्यायादतर्धानापराधलक्षणावसरो वरस्त्वयादायि, स मे संप्रति समर्पयितव्यः' इत्युवाच। सत्यप्रतिपालनासुर्वसुः-'किमम्ब, संदेहस्तत्र। यद्येवं यथा सहाध्यायी पर्वतो वदति, तथा त्वया साक्षिणा भवितव्यम्'। वसुस्तथा स्वयमाचार्याण्याभिहितः-'यदि साक्षी भवामि तदावश्यं निरये पतामि। अथ न भवामि तदा सत्यात्प्रच. लामि' इत्युभयाशयशार्दूलविद्रुतमनोमृगश्चिरं विचिन्त्य न व्रतमस्थिग्रहणं शाकपयोमूलभैक्षवर्या वा । इति च विमृश्य निरयनिदानदत्तं चरमपक्षमेव पक्षमाप्सीत्। तदनु मुमुदिषमाणारविन्दहृदयविनिद्रेन्दिन्दिरचरणप्रचारोदश्चन्मकरन्दसिन्दूरितनारदेवतासीमन्तान्तराले प्रभातकाले, सेवासमागतसमस्तसामन्तोपास्तिपर्यस्तोत्तंसकुसुमसंपादितोपहारमहीयसि च सति सदसि मृगयाव्यसनव्याजशरव्यीकृते कुरङ्गपोते, अपराद्धेषुरिघुप्रत्यावृत्यासादितस्पर्शमात्रावसेयाकाशस्फटिकघटितविलसनं सिंहासनमुपगत्य 'सत्यशौचादिमाहात्म्यादहं विहायसि गतो जगदव्यवहारं निहालयामि' इत्यात्मनात्मानमर्कवाणो विवादसमये तेन विनतवरदेन नारदेन 'अहो, मृषोद्योद्भिदविभावसो वसो, अद्यापि न किञ्चिन्नत यति तत्सत्यं ब्रूहि' इत्यनेकशः कृतोपदेशः काश्यपीतलं यियासुर्वसुः'नारद, यथैवाह पर्वतस्तथैव सत्यम्' इत्यसमीक्ष्यं साक्ष्यं वदन् 'देव, अद्यापि यथायथं वद यथायथं धद' इत्यालापबहुले समन्युमानसविलासिनीस्खलितोक्तिलोहले विषादासादिहृदयप्रजाप्रजल्पकाहले स्फुटब्रह्माण्डखण्डध्वनिकुतूहले समुच्छलति परिच्छदकोलाहले सत्यधर्मकर्मप्रवर्तनकुपितपुरदेवतावशदुर्विलसनः ससिंहासनः क्षणमात्रमप्यनासादितसुख कालं पातालमूलं जगाहे । अत एवाद्यापि प्रथममाहुतिषेलायां प्रजो जल्पन्ति–'उत्तिष्ठ वसो, स्वर्गे गच्छ' इति । भवति चात्र श्लोकः --व्रतमेतदुन्नतधियामङ्गीकृतवस्तुनिर्वहणम् ॥395॥ इस घटना से मधुपिंगल को बड़ा वैराग्य हुआ— 'इस भोगशून्य शरीर को धिक्कार हो जिसके एक भाग में दोष होने से मैं समागम के योग्य भी मामा की पुत्री नहीं प्राप्त कर सका' । ऐसा सोचकर उसने संसार को छोड़ दिया और जिन-दीक्षा ले ली। इसके बाद एकाकी पादचारी की तरह अनेक ग्रामों और नगरों में भ्रमण करता हुआ एक दिन अचानक वह भोजनके लिए अयोध्या नगरी में आया। कई दिन से उपवास होने के कारण उसके हृदयका उत्साह मन्द पड़ गया था और तेज घाम से उसका शरीर अत्यन्त खिन्न था। अतः चातक की तरह थकान दूर करने के लिए सगर राजाके महलके द्वार-मण्डप पर थोड़ी देर के लिए ठहर गया । वहाँ समस्त विद्वानों में प्रवीण विश्वभूति, जिसने पहले सुलसा का सगरके साथ विवाह कराने में दुर्नीति का प्रयोग किया था, अपने प्रिय शिष्य बुद्धिशाली शिवभूति को खुले तौरपर सामुद्रिक विद्याका व्याख्यान दे रहा था। विचारचतुर शिवभूति ने समस्त लक्षणों से युक्त मधुपिंगलको देखकर अपने गुरुसे कहा-'गुरुजी ! घीकी आहुति से प्रज्वलित अग्नि में इस सामुद्रिक विद्या को जला देना चाहिए; क्योंकि इस प्रकार के लक्षणों से युक्त होनेपर भी इस आदमी की यह अवस्था है।' सदाचार का शत्रु विश्वभूति बोला--'पूर्वापर सम्बन्धसे अनजान शिवभूति ! खेद मत करो, क्योंकि राजा सगर की आज्ञा से और हमारे कहने से असाधारण सुन्दरी सुलसा को न पा सकने के कारण यह बेचारा तपस्वी हो गया है।' विश्वभूतिका अमङ्गल निकट था। अतः उसकी बात उस एकाग्रमन तपस्वीने सुन ली ।सुनते ही उसकी क्रोधाग्नि भड़क उठी और वह मरकर कालासुर नामका देव हुआ। वहाँ उसे भवप्रत्यय नामका अवधिज्ञान प्राप्त हुआ। उसके द्वारा उसने अपने पूर्व भवका सब वृत्तान्त जान लिया । तब वह सोचने लगा कि यदि मैं इसी समय महा अपराधी सगर को और दुष्ट विश्वभूति को पीस डालूँगा तो पुण्य अधिक होने से ये दोनों मरकर भी देव हो जायेंगे और यह प्रतिशोध ठीक नहीं होगा। इसलिए ऐसा प्रयत्न करना चाहिए कि इनका वध भी कष्ट से हो और ये मरकर परलोक में भी बहुत दुःख उठा सके। किन्तु अकेले तो बृहस्पति का भी काम सिद्ध नहीं हो सकता।' ऐसा सोचकर वह ऐसे व्यक्ति की खोज में चला, जिसके द्वारा वह अपनी विक्रिया शक्ति का चमत्कार दिखला कर अपने बैरका परिशोध ले सके । इक्षुवन से सुशोभित डहाला देश में स्वस्तिमती नाम की नगरी है । उसमें विश्वावसु नाम का राजा राज्य करता था। उसकी पटरानी का नाम वसुमती था। उनके वसु नामका पुत्र था। समस्त शास्त्रों के रहस्य का ज्ञाता क्षीरकदम्ब राजा का पुरोहित था। उसकी पत्नी स्वस्तिमती थी। उन दोनों के पर्वत नामका पुत्र था जो बहुविध देवाराधन से प्राप्त हुआ था। एक दिन क्षीरकदम्ब सुवर्ण गिरि की गुफा के आँगन में एक शिलापर पढ़ने के इच्छुक मदरहित वसु को, अपने पिता के पाण्डित्यके गर्व से गर्वित पर्वत को और गिरिकूट नगर के स्वामी राजा विश्व के पुरोहित विश्वदेव के पुत्र नारद को अत्यन्त मधुर स्वर से समस्त लोकके व्यवहारों से पूर्ण आगम सूत्र का उपदेश देता था ।उस समय आकाश से उतरते हुए सूर्य और चन्द्रमा के समान अमितगति और अनन्तगति नाम के दो मुनियोंने उन्हें देखा । भगवान् अनन्तगति बोले-'भगवन् ! ये ही शिष्य विद्वान् हैं, जो ग्रन्थ के अर्थ को यथार्थ रूपसे बतलानेवाले गर्व रहित उपाध्याय से इस निर्दोष ब्रह्मज्ञान को एकाग्रतासे पढ़ रहे हैं।' अवधिज्ञानसे जानकर भगवान् अमितमति ने उत्तर दिया-'मुनिश्रेष्ठ ! आपका कहना ठीक है, किन्तु इन चारोंमें से दो शिष्यों की बुद्धि पानी में पड़े भारी पदार्थ की तरह नीच ज्ञान की ओर जानेवाली है, ये दोनों इस अत्यन्त पवित्र शास्त्र को भी विपरीत कर देंगे।' शास्त्र रूपी चक्षुसे ब्रह्माण्ड को देखनेवाले क्षीरकदम्ब ने मुनियों की बातचीत सुन ली। वह सोचने लगा-'महामुनि के वाक्य से ऐसा प्रतीत होता है कि हममें से दो निश्चय ही अग्निकी शिखा की तरह उर्ध्वगामी हैं। उनमें से मैं तो देशचारित्रका पालक हूँ अतः अपने नरकगामी होनेकी सम्भावना तो मैं नहीं कर सकता। कहावत है कि-'राज्य का फल नरक है। शासन का फल वन्धन है। स्त्री में विश्वास करने का फल मरण है और दुर्जनों से मैत्री करनेका फल विपत्ति है ' अतः लक्ष्मीरूपी मदिरा के मदसे मन को कलुषित करनेवाले राज्यभारमें जिसके प्राण बसे हैं वह वसु ऊर्ध्वगामी हो नहीं सकता। शेष रह जाते हैं नारद और पर्वत । इनकी परीक्षा करनी चाहिए।' ऐसा निश्चय करके पुरोहित ने हविष्य के दो मेढ़े बनवाये और दोनों को एक-एक मेढ़ा देकर कहा- 'तुम दोनों जहाँ कोई न देख सके, ऐसे स्थानपर इन मेढ़ों को मारकर खा जाओ।' गुरुकी आज्ञा से वे दोनों उन मेढ़ों को लेकर चले गये। उनमें से पर्वतने तो घरके पिछवाड़े एक घिरे हुए स्थान पर जाकर उस मेढ़े के बच्चे को भूनकर अपने पेट में रख लिया । किन्तु शुभाशयी नारद ने गुरु के 'जहाँ कोई न देख सके' इस वचनका ध्यान करके विचारा-'नगर या जंगलमें ऐसा कौन-सा स्थान है जो अतीन्द्रिय दर्शी व्यन्तरादिक का और महामुनियों के अन्तःकरणका विषय न हो।' ऐसा विचारकर उसने वह मेढ़ा जैसा का-तैसा उपाध्याय को सौंप दिया। पुरोहित ने जान लिया कि नारद भी ऊर्ध्वगामी है। अतः संसार रूपी वृक्षके गुच्छों के समान केशों का लोंच करके उसने स्वर्ग रूपी लक्ष्मी की सखी जिन-दीक्षा ले ली। तथा समस्त शास्त्रों की शिक्षा का अनुसरण करके आचार्य पदको सुशोभित किया और श्रमण संघ का पालन करके जब आयु थोड़ी शेष रह गयी, तब एकत्व आदि भावनाओं से आत्मा को सुसंस्कृत करके काय और कषाय की सल्लेखना रूप समाधिमरण धारण किया। तथा अपने समस्त दोषों की आलोचना पूर्वक शरीर को त्याग कर देवलोक में उत्पन्न हुआ। गुरु की आज्ञा से नारद पहले ही अपने देश की ओर चला गया था। समस्त सिद्धान्त के पण्डित नारद ने जब गुणों से भूषित आचार्य क्षीरकदम्ब के दीक्षा ग्रहण और स्वर्गारोहण के समाचार सुने तो उसे 'गुरुके समान ही गुरु-पुत्र को मानना चाहिए' इस सूक्ति का स्मरण हो आया। और वह उनकी भेंटके लिए बहुत-सा सामान साथ लेकर गुरु के वियोग से दुःखी गुरुपत्नी और एक साथ खेले हुए मित्र पर्वत को देखने के लिए आया । दूसरे दिन नारद ने सुना कि पर्वत श्रद्धालु छात्रों को 'अजैर्यष्टव्यम्' का अर्थ 'बकरों से यज्ञ और श्राद्ध करना चाहिए' ऐसा बतला रहा है । नारद ने रोका-'पर्वत ! ऐसी व्याख्या मत करो । किन्तु 'अज' अर्थात् जो उग न सकें ऐसे तीन वर्षके पुराने धान्यसे शान्ति आदि क्रिया करनी चाहिए' ऐसा अर्थ करो। क्योंकि परार साल आचार्य से हम दोनों ने इस वाक्य का यही अर्थ सुना था, और गत वर्ष हम दोनों ने ऐसा ही विचार भी किया था। न जाने इसी वर्ष तुम्हारी मति संशय में क्यों पड़ गयी है ? मुझे यह देखकर बड़ा अचरज हो रहा है। पर्वत ! तुम आचार्य का काम करते हो ।यदि तुम स्वतन्त्र होकर भी इस अर्थके करने में भूलं करते हो तो मेरे समान पराधीन का ही क्या विश्वास है ? पर्वत-नारद ! मैं इसे स्वीकार नहीं कर सकता, क्योंकि इस पदका मेख कहा हुआ अर्थ ही ठीक है ।यदि वह ठीक न हो तो मैं अपनी जिह्वा कटवा दूंगा। नारद-पर्वत ! हमारे विवाद का फैसला कौन करेगा ? पर्वत–वसु नारद-तो उसके पास कव चलना चाहिए ? पर्वत—इसी समय । इसमें विलम्ब क्यों ? इस प्रकार बातचीत करके दोनों वसु के पास चल दिये। वसु ने जैसे ही उन दोनोंको आते हुए देखा, गुरु के समान ही उनका सम्मान किया और यथायोग्य भोजन, वस्त्राभरण तथा स्वर्ण प्रदान करके उनसे आनेका कारण पूछा। दोनों ने अपना-अपना अभिप्राय कह दिया । वसुने उनसे सुबह आने के लिए कहा। इसी बीच में पर्वत की माता स्वस्तिमती गुरुवानी को अपने पति क्षीरकदम्ब के द्वारा बतलाया हुआ उस वाक्य का व्याख्यान स्मरण हो गया। उसे लगा कि नारद का व्याख्यान ही ठीक है। अतः पर्वत के अनिष्ट की आशंका से वह रात्रि में ही वसु के पास गयी और बोली- 'पुत्र वसु ! पहले गुरुसे छिपने का अपराध करने के समय तुमने मुझे जो वर दिया था वह मुझे अब दो।' सत्यका पालक वसु बोला-'माता ! उसमें सन्देह मत करो।' 'तो जैसा तुम्हारा गुरुपुत्र कहता है वैसा ही तुम्हें भी कहना चाहिए।' गुरुपत्नीके ऐसा कहने पर वसु विचारमें पड़ गया- 'यदि पर्वतका कथन ठीक ठहराता हूँ तो नरक में गिरता हूँ। और यदि नहीं ठहराता हूँ तो सत्य से विचलित होता हूँ। ' इस प्रकार उसका मनरूपी मृग द्विविधारूपी सिंह के फेरमें पड़ गया । बहुत देर तक विचार करने के बाद उसने सोचा - हड्डी का धारण करना, शाक, पानी, कन्दमूल का लेना अथवा भिक्षा भोजन करना ये सब व्रत नहीं हैं । किन्तु स्वीकार की हुई वस्तु को निबाहना ही समझदार पुरुषों का व्रत है ॥395॥ ऐसा विचार कर उसने नरक में ले जाने वाले दूसरे पक्ष को ही स्वीकार कर लिया। एक बार एक शिकारी जंगल में शिकार खेलने के लिये गया था वहाँ उसने एक हरिण के बच्चे पर तीर चलाया। किन्तु वह तीर किसी वस्तु से टकराकर लौट आया। तब शिकारी को बड़ा आश्चर्य हुआ और वह इसका कारण जानने के लिए आगे बढ़ा। मार्ग में उसे आकाश की तरह स्वच्छ स्फटिकमणि की एक शिला मिली, जो छूने से ही जानी जा सकती थी। उस शिला को मँगाकर वसुने अपनी सभा में रखा और उसपर अपना सिंहासन रखवाया। तथा उसपर बैठकर अपने ही मुख से अपनी प्रशंसा करते हुए यह घोषणा की कि मैं 'अपने सत्य धर्म के प्रभाव से आकाश में बैठकर जगत्का न्याय करता हूँ।' दूसरे दिन प्रभात होने पर राजसभा लगी। वस अपने उसी सिंहासन पर आकर बैठ गया। सेवा के लिए आये हुए सामन्तों ने भेटें चढ़ायीं। और विवाद प्रारम्भ हुआ। नारद ने विनय पूर्वक कहा-'असत्यवादी वसु अब भी कुछ नहीं बिगड़ा है अतः सच बोल,' बार-बार समझानेपर भी नरकगामी वसु ने यही कहा–'जो पर्वत कहता है वही सत्य है' । इस प्रकार झूठी गवाही देते देखकर प्रजा को भी क्रोध आ गया और वह भी चिल्लाने लगी- 'महाराज ! 'अब भी सच बोलिए,', 'अब भी सच बोलिए।' सभा में ऐसा कोलाहल मचा मानो ब्रह्माण्ड के फटने की आवाज है। इसी समय सत्य धर्म-कर्म का लोप करने के कारण क्रुद्ध हुए नगर-देवता ने सिंहासन-सहित वसु को पाताल में भेज दिया। इसी से आज भी यज्ञ में पहली आहुति देते समय ब्राह्मणजन कहते हैं-'वसु उठ ! स्वर्ग जा।' किसी ने ठीक ही कहा है - अस्थाने बद्धकक्षाणां नराणां सुलभं द्वयम् ।
'झूठी बात का दुराग्रह करने वाले मनुष्यों के लिए दो चीज सुलभ हैं-परलोक में दीर्घकाल तक दुर्गति और इस लोक में स्थायी अपयश' ॥396॥ परत्र दुर्गतिदीर्घा दुष्कीर्तिश्चात्र शाश्वती ॥396॥ इत्युपासकाध्ययने वसो रसातलासादनो नामैकोनत्रिंशः कल्पः । इसप्रकार उपासकाध्ययन में वसु की रसातल-प्राप्ति को बतलानेवाला उनतीसवाँ कल्प समाप्त हुआ । |